Telhis TRCM/S.48-50
Fiili mef'ul ile takyid etmek hüküm de olan faideyi terbiye ve takavviye
içindir.Zira müsned ve müsnedü ileyhin zikri ile hususi ifade hasıl olursada
faideyi kuvveyi ifade edemez. Mesela:"Darabe zeydün" kavlimiz de faide-i
haber hasıl olup Zeydin darib olduğumuhatabın malumu olur.Lakın kimi darib(dövücü) olduğu ve niçin
darib olduğu malum olmaz.Sonra Amran demekle mefulu bih ile takyıd olundu.
Madrubun kim olduğu malum olur.
"T'ediben" ile de ne için "darib" olduğu malum olur.
Bu şekil de faide-i haber takviye olur.

Bu konu tafsilatıyla Nahıv ilmind geçmektedir. Ama burada yanı ilmi Meani de
İn,iza,ve Lev edatlarına nazar gerekmektedir,şöyleki;

"İn ve iza" istikbal de şart için kullanılır.Lakin "in" de şart mevkinde
olmasına rağmen asıl olan cezim olmamasıdır.
"İza"de asıl olansa fiilinin cezim olmasıdır.
Bu sebepten "in"olduğu yerlerde fiili nadiren cezim olur..
İza nın fiili çoğunlukla müzariye tağlib olunur.Muzari manası verilir.
Örnek:"feiza ca ethumul hasenetü galüü lena hazihi ve in tusibhum seyyietun
yettayyeru bi musa ve men meahu"Zira burada hasene den murad hasen-i mutlaka
dır.
Bu sebepten cins ile marife oldu."Seyyie nin hasene-i mutlaka ya nisbet nadirendir.
Bu sebepten "seyyietun" nekre olarak geldi.
"İn" bazen de tecahülen ve muhatabın kesin bilmemesinden dolayı şartlı
cümlede fiili cezimle gelir.Seni yalanlayana,eğer doğru diyorsam ne yaparsın,(in sadaktü
femaza tefal"demen gibi."İn" bazen de muktaza-i ilim ve tevbih(ayıplamak)için yada muttasif olanı
olmayana tağlib için bin muhalefeti cahil menziline indirmek için gelir.Eğer o baban ise, iyi
davranman gerekir gibi..
Bu tağlibe örnek:"ve in kuntum fi reyin mimma nezzalna ala abdina "bu örnekde hem
tevbih hemde tasvire ıhtımal vardır".
"in" bazen de makamın gereği muhal olduğunu düşünmen gerktiğini teşmil eden
makam olmasından gelir."efe nedribu ankumuzikra safhan inkuntum gavmen
müsrifin".gibi.
Bu görüşini kesre ile okuyan nafi ve hamza ve kesai okuyucularına göre..
Ayet de;makamın delili ile bilinirki,müsrif ve müşrik olmak akıl işi değildir
Ğayri muttasıfı muttasıf olana tağlib de cahil menziline indirme vardır.
"inkuntum fi raybin mimma nezzelna ala abdina"Burada hem tevbih(ayıblam ve uyarı)
hemde tasvir, cahil menziline indirme vardır.
Tağlib konusu geniş ve her fen de geçerli ollan bir konudur.
"Ve kanet minel ğanitiyne"O meryem ganite dir,derken,burada diğer paygamberleri
de ganit olarak tanımlamak tağlibdir.
"bel entum gavmun techelun" ya da "ebevani"demek de tağlib olarak anne ve baba
nalaşılır.
"İn" in cezim için gelmesi şartıyla muttsıf olmayanı muttasıf olana tağlib
içindir.Ayetde muttasıf olunan sıfat;kuran hakkında şüpheye düşmek tir.Muttasıf olmayan
diğer insanlar da tağlib edilerek "eğer hakkında şüphedeiseniz"denilmiş
bütün insanlar kasıdedilmiştir.
Bu miisal cezim makamında tevbih de örnek olmuştur.
Tağlib kuralına göre Tağlibden maksad tahfif dir, bu sebepten Hz.Ebubekir ve Ömer
Ömereyn,yada farklı cinslerde ise erkeğe tağlib edilir,kamereyn denir.

Tağlib Nedir(Tarifi):İki bilinenden birinin diğerine kelimenin itlakın da
tercih edilmesidir."Ebeveyn ve Ebevan" gibi.
İn ve iza şartı istikbal de bir emrin diğerine t'aliki,bağlanması için olur.
Bu sebepte bunlar fiili cümlede istikbal ile gelirler.
Bu kuralın muhalifi olmaz...Ancak
a.sebeblerin kavi olmasından husule gelen üzerine hasıl olmayan manayı
ibraz etmek
b.yada vuku olacağı olmuş gibi göstermek,
c.yada tefe'eül yapmak yada Vukuuna rağbeti izhar etmek için gibi nükteler
olursa,bu durum da bu kuralın istisnasını teşkil eder.
"in zafertü bi husnil akıbeh"bu misal de eğer in zafertü diye mütekellim olarak okursak,
izharı rağbet olur.Eğer in zafer te diye muhatab okursak o zaman Tefaüle örnek olur.
Zira talb bir işie rağbet ettiysa onun tasavvuru da coğalır.
Bazen de o işin olduğunu tahayyul eder.
Bazen de başkaca faide görülürse mefhumu muhalfet muteber olur.
"Vela tükrihu feteyatikum alel biğai in eradne tahassunen"Eğer
cariyeleriniz namuslarını korumuaya dikkat ederlerse onları zorlamayın.İmamı Sekakiye göre;Hasıl olmayanı hasıl menzilinde ibraz,tariz ve benzeri sebeb
den dolayı our.
"le in eşrakte le yahbetanne amelüke"gibi..peygamberimiz şirkten masum olmasına göre,
tariz den dolası sanki işrak edecekmiş gibi şartlı cümle kurulmuştur.
örnek 1;"vema liye la a'budullezi fetarni ve ileyhi türceuun"yani
"vema lekum la tabudune ellezi fetarakum"naziri ise "ve ileyhi türceuun"kısımıdır.
Tarizin hüsnü şurada dır ki;
a.muhatabı dinlemek ve kabülünü sağlamak.
b.düşünmeden batılı tercih etmesini önlemek.
c.Kendisi için istediğini onlar için de istemiş olduğunu belirterek
kabüle en yakın metod ile nasıhat etmiş olur.
Şartın muntefi(imkansız)olması ile cezanın da sabit olması gerekir.
Bu durum da lev li cümle de hem şart hemde ceza da mazi fiil olması gerekir.
Lev nasarte nasartü..gibi..
"lev in müzariye duhulune örnek;
lev yuti-ukum fi kesirin minel emri le anittum"Bu örnek ayet de muktazayı
zahirden döndü de mazi geldi,müzari fiil gelmedi."Le eta ekum"demiş olsaydı,gelip geçmiş olacaktı.
vakten fevakten istimrar için teceddüd halin de devamlı bir süret de hadiseler
teceddüt ettikce onlar rasülüllaha itaat etse gerektir,demek olur.
örnek 2;"Allahu yestehziü bihim"burada yestehzi ü muzari olarak gelmesi
fiilin istimrarı içindir.
örenek 3;"velev tera iz vukıfu alennari"müzariyi mazi menziline tenzil içindir.
Zira muhbiri hakiki nin ihbarının hılafı olmadıgı için.."rubema yeveddüllezine keferu"1
o gün gerçeği görünce kafirler,islam olmayı istezecekler.
yahut istihsarı suret olur..örnek;"fetüsiru sehaben"





Mukayyed TELHiS Ahval-i isnadi Haber:

Süpkesiz haber veren muhbirin haberindeki kasdi
Muhatabina bir seyler ifade etmektir,bunlar;
a)ister hakikat ister kinaye ve isterse mecazi yol ile olsun
vaki olan hükümün kendisini ifade eder.Buna Haberin Faydasi denir.

b)Yada o konuyu bildigini ifade etmek ister.Haberin faydasina lazim olan denir.
bilmeden faydasini anlayamazsin.
Bu yüzden bilen bilmeyenin yerine inerek,bu bilgiyi elde ederler.
Yoksa mutlak bilmek ile yetinmek nakis olur.Bilginin mucebine göre
davranmus olmaz.
ilminin iktizasi ile amel etmedigi icin muhatabinin bildigi seyi bilmezmis gibi
davranarak muhatabin menziline inerek kendisinin bilmedigini ve bilmek ister yerine
kor.

Namazin farz oldugunu bilen biri,namazi kilmayana "Namaz farz dir" demek gibi.

Muhbirin haber ile kasdi muhataba ya hükmü ifade etmek veya o hükmü kendisinin
bildigini bildirmek olduguna göre terkib de hacet miktari kelami kisaltmak vacib olur.

Bir kimse nin sözünde tereddüt varsa,o zaman tekid getirmeyerek "zeyid kaim "dir der.
"inne zeyden kaim'un" demezsin...
Eger inkar varsa,o zaman "Inne zeyden kaimun" muhakkat zeyid ayaktadir"dersin.

Bir kelam üc sekil de konusulur;
a)Ibtida,
b)Taleb,
c)ve inkar.
Ibtidai kelamda tekid lazim degildir.
Talebi kelam da tekid güzeldir.
Inkari kelam da inkar muddetince tekid vacib(sart)dir.
Örnek;
Isa a.s rasülleri kendilerini inkar edince,Onlar "Inna ileykum murselun",yani biz size
gönderilen elcileriz,dediler.
Inkarlari ziyadelesince "Inna ileykum le murselun",Biz elbettde size gönderilmisleriz,dediler.
Bu kisim da üc tekid mevcüd dur.
Bunlar;Inne,"ileykum"mefulun takaddümü,cümlenin ismiye olmasidir.
Bu üc durumda muktezasi zahirine uygun gelmesi gerekir.
Cogu kere,mugtezayi zahirin hilafina göre gelir.
Böylelikle muhim olan muhim degilmis gibi,sail olmayan sailmis gibi göstermek istenir.
"vela tuhatibni filleziyne zalemu innehum mugrakun"buyurdu..
Bu ayet de,nuh a.s talibi hal olmadigi halde,hayrete de kalmasi üzerine,
sail durumdan kabul görmus,ve kendisine tekidli olarak."innehum le mugrakun"onlarin hepsi helak olacakdir
buyurulmustur.Bu ayet de de üc tekid vardir.
Bunlar;"inne",hum" zamirinin tekaddümü,cümleyi fiiliye yerine(yugrakun),
Cümleyi ismiye gelmesi dir.

Inkar alametlerinden bir sey gayri munker üzerine zahir oldugu zaman
gayri munker munker menzilesin de kilinir da kelam tekid ile gelir.
Schakik ismiyle musemma schais,amcasinin ogullarindan kilinc oldugunu inkar etmiyor,
Amcasinin ogullarinin kendisine düschman olmakla kilinclari da var.
fakat bu schakik bu durumu inkar edercesine kilinci kuschanmamayip,yanina yatirmasi
bu hali inkar alametlerinden bir alamet olup,bu durum kendisine zahir olmustur.
Gayri munker olan schakik kendisini munker menzilesin de kabul ederek
kelam tekidli gekmistir."Inne beni ammike fiyhim rimahun"demistir.

Eger munkerin yanin da parlayan bir günes gibi bir delil varsa,
azicik düsünse inkarindan dönecek, Bu durumda tekid siz bir kelam gelir.
Örnek;"La raybe fih"te'kidsiz gelmistir."Inne essemse mevcüdun" denmez.Günes zaten var..

Menfi kelam da vaki olan isnadlar da böyledir.

Sonra Isnad;
a)Hakikati akliyye olur.
Bu bir ffiilin ya da mana fiilin isnadirki mütekellimim hali yaninda zahir dir.
Müminin "Enbetallahul bakle"demesi gibi.
Ya da cahilin "Enbeterrebi-ül bakle "demesi gibi.
Zeydin gelmedigini bildigin halde "caeni zeydün" demek de kezib olmasi gibi.
b)Mecazi Akliyye olur.
Bir karineden dolayi fiilin mulabesti olan bir seye isnadi dirki aslinda baska bir mana
kasdedilmis dir.Bu mulabeset cok cesit dir.
a)faile mulabeset olur.
b)mefule mulabeset olur.Fail ve mefule mulabaeset eger bu ikisine mebni ise hakikati
akliye olur.Fail ve mefulun gayrisine mebni olursa mulabeset mecazi olur. olursa
c)masdar ve zaman mekana'a mulabeset olur.
d)sebebe mulabeset olur.

Not:Hakikati Akliye'nin Tarifi:
Dört kisma samildir.
1.Haber vakiaya ve itikade mutabik olur.
2.Yaliniz itikade mutabik olur."Halakallahu el efaale"gibi.
3.Yaliniz vakiaya mutabik olur.Itikada mutabik olmaz.
Su söz gibi:Iysetün radiyeh,Seylün muf'amun,Scharun schairin ve neharughu
saimun,ve nehrun carin..ve benel emirul medineh..gibi.
Mecazi aklinin tarifin da biteevvülin;
Mecazi aklinin tarifinden su örnekler disari cikmis olur.
Cahil sözü olarak mezkür örnekler de oldugu gibi..Bu örnekler de tevvül sartindan
dolayi mecazi akli'den degildir.Bu sebepten

Eschabessagira,ve efnalkebira,kerrulgadati,ve murrul aschiyyi..örnekleri
mecaza ham edilmez,yada zahirine itikiad etmeyen icin tam bir istidlal olmazsa bu durumda hakikat
manasina hamolunur.Su istidlal ile ki,Ebunnecmin kavlinde meyyizin isnadi üzerine istidlali gibi..
Gunzu'i cezbulleyali ebti'iy ev asri'iy..den bas(re's)tan gunzua(Saci)temyiz eyledi..

Burada Akibehu efnahu anlaminda mecaz oldugu ile istidlal edildi.
"Efnahu giylullahi lissemsi ütlu'iy"sairin hakiki manasi degilde mecaz mana murad ettigine
delildir.Meyyeze fiilinin cezbülleyali ye isnadi hakikati akliyye
olmayup mecaz olduguna daha sonra gelen,Efnahu Kiylullahi kavli ile isnad olundu.
Zira efnahu nun iradei ilahiyyeye isnadi sairin fiili cenabi hak icin olup,fani kilmak
ancak cenabi hak oldugu bu delil delalet eder.Bu delil ille meyyeze nin
Cezebelleyali ye isnadi mecazdir.Burada Kiyl,masdardir.Ve giylehu ya rabbi inne haula..de
masdar dir.
Burada Mecazi aklinin aksami dörtdür.
a)mecazi aklinin her iki tarafi mecaz olur.
Enbeterreb-ül bakle..gibi.Bu misal de Enbat bitirme manasina istimal edilmekle
hakikatdir.Rebi'a da manasina istimal edilmekle bu hakikatdir.Su halde bu kaziyyenin
müsnedi ileyhi ve müsnedi olan taraflar hakikatdir.Yalniz,Nebatatai Allahin bitirdigine
itikadi olan bir müminin isnadi mecazi akliydir.
b)Yada her iki tarafi mecaz olur.
Ehyal erde schebabüzzaman gibi.
c)Ya da her iki tarafi hakikat ve mecaz olmakta muhtelif olur.
Enbetel bakle schebabüzzaman, ve ahyal erda rrabi'u gibi.
Bu örnek kurani kerimde cok mevcüddur.
Örnek"ve iza tüliyet aleyhim ayatühü zadethüm iymanen,yüzebbihu
ebnaehum,yenziu anhuma libasehuma,yevmen yecalülvildane schiyban..

VE ahracetil erdu esgaleha..gibi
Bu durum sadece cümleyi haberiyeye mahsus bir
durum degildir.
Cümleyi Inschaiye de de olur.Ya hamanubni li sarhan,bu durum da
lafzi ya da manevi bir karine lazim olur.Ebunnecmin kavlinde oldugu gibi..
ya da manevi olur.
Aklen müsnedin müsnedi ileyhe istihalesi,muhal olmasi gibi.
Muhabbetüke caet biy ileyke gibi..
b)adet cehetinden muhal olurssa o zaman mecaz olur.
Hezemel emirul cunde..gibi.
c)Muvahhid den sudurunun muhal olmasi ndan dolayi akli mecaz olur.
Eschabes-sagira gibi,escha benin kürreye isnadi mecazi aklidir.
Mecazi aklinin hakikatini bilme ya zahiran ya da Afiyyen olur.
a)Zahiriye örnek;Fema rabihat ticaretühüm,fema rabihu ticaretühüm,demektir.
Burada musned olan rabihat fiilinin musnedu ileyh olan ticaretühüm
ile kiyami muhal olup mecazin karinesi ise maneviyedir.Zira bir sifatin diger sifata isnadi muhal
iken karine ancak manevi olur.
c)Ya da hafiyyeten(gizlice) olur.Serretni rüyetüke,demen gibi."Serreniyallahu inde ruyetike",demektir.
Ibnul adl'in "Yeziduke vechuhu husnen" sözünde,fazla baktikca,Allah da yüzündeki güzelligi sana
artirir,demektir.
Bu kisimlari Sekkaki inkar etti.Bu örneklerde isti'areyi kinaye vardir.
Söyle ki; Istiare-i kinaye musebbehi zikredip,musebbehi bihi zikrir etmemektir.
Rebi'a den murad faili hakikisi olan Allah c.c. dir.Burada karine ise rab'a ya Enbatin nisbetidir.
Digerleri de böyledir.

Bu imami Sekkakinin görüsünde Nazar vardir.
a)illeti evvel,eger onun dedigi gibi mecazi akliyeyi istiareyi kinay yapsak
Ayette"Fehuve fi iysetin radiyeh"de iyset ile murad sahib olmasini istilzam eder.bu ise
fehuve zamiri rebi'a raci olmakla bir seyi kendi nefsine zarf olmasini istilzam eder.
Burada kinaye ye lazim olan Iyse ile sahib murad etmek ,bir seyin kendi nefsine
zarfiyetini iktiza eder.Bu ise batildir.Öyleise mecazi aklileri istiareyi bil kinaye yapmak da batildir.
b)"Naharuhu saimun"da izafet yani bir seyin kendi nefsine izafeti cinsinden dir.bu ise batildir.
c)Ya hamanubni li sarhan,da haman dan murad olan hamanin binaya emir vermesidir.
oysa fravun hakiki emir verendir.Haman ise ameledir.Böyle olunca burada istiareyi kinaye de batil olur.
d)Esmai ilahiyye tevkifiye dir,istima ya hitiyac vardir.Nakle dayanmayan bir isim Allaha isnad edilemez.
Rebi'a ilahi kitapta esma ilahiye olarak isitilmemistir.Bu sebepten rebi'a Istiare bil kinaye yollu isim olamaz.
Bu sebepten bu görüs de batildir.
e)besinci illet ise neharuhu saim ile kendi görüsü batil olur.
Zira istiareyi kinayeler de meusebbeh mezkur,musebbehi bih mezkur olmaz.
Burada ise her ikisi mezkur olmustur.


AHVAL-ÜL MUSNEDi iLEYH

a)HAZIF:ZAHIR DEKI KARINEYE BINAEN ABES'DEN IHTIRAZ ICIN OLUR.
MÜSNEDI ILEYHIN HAZFI samiin halinin zahiri üzerine binaen abes
(mütekellime bir faidesi olmayan) den kacinmak olur.

b)Akil ve lafizdan iki delilin daha kavi olana udulü tahyil etmek icin olur.
Misal;"Kale liy,(el mahbub)Keyfe ente gultü (ena)alilun"

c)Yada uyanikligini imtiha ve ihtibar icin hazif olunur.
d)Anlayisinin miktadrini imtihan icin hazif olur.
e)Yahut musnedi ileyhin lisanindan nuhafazasina isaret icin
musendü ileyh hazif olunur...gibi
(allahu)Rezzakun halikun denir.
f)Yahut musnedi ileyhden lisanini muhafazaya isaret olarak hazif olunur.
Örnek;fasikun,facirun gibi.
g)Müsnedi ileyhin tayini(muayyan olusu)ndan hazif olunur.(Essültanu)Vehhabul uluf..gibi.
iNKARIN HUSULU EGER HACET VARSA YADA MÜSNEDI ILEYHIN TEAYYÜNI;YA DA TAYYÜNÜN IDDIASI
DURUMLARINDA DA HAZIF EDILIR.
Musendi ileyhin zikir edilisi,karine üzerine itimadi zayif oldugu icin ihtiyatan
müsnedü ileyh zikir edilir.
yahut samiin gabavetine tenbihen yada zyadei izah ve izhari tazim ve ihanetini
belirtmek icin zikir edilir.
Yada musndei ilehden istilzaz ve zikri ile teberrük icin zikir edilir.
Sami'n isgasi(dinlemesi)Matlub oldugu yerde kelamin basti icin musnedu ileyh zikir edilir.
"Ve ma tilke biyeminike ya Musa"gibi...hier hasaya etevekkeu biha..S.Taha
Musenedü ileyhin marife olmasi Izmar ile olur.Zira makam ya mütekellim ya da muhatab ve gayib makamidir.
Hitab da asil olan bir seyin muayyen olmasidir.Muayyen olmadigi yerde musnedü ilyh terkedilir.
Böylelikle bütün bir muhataba tamim edilsin.Ayet;Velev tera izil mücrimune nakisu ru-usihim
inde rabbihim ey tenahet haluhum fizzuhur.böyle kelamda bir muhatab tahsis edilmis olmaz.
a)müsnedü ileyhin tarifi allemiyye ile olur.Musnedü ileyhin bi aynihi ihdari maksud edilir.
Söyleki,o isim soylenmeye baslaninca samiin zihnin de müsnedü ileyhin medlülü bi
aynihi hazirlanmis olur."Kul huva Allahu ahad"gibi.
b)Yada tazim ,ihanet ve kinaye,ya da iyham ve istilzazi ve teberrük amaciyla alem olan isim marife olur.
c)Müsnedü ileyhin sila disinda müsnedi ileyhe muhtas halleri muhatabin bilmesi imkansiz
olmasindan dolayi mevsuliyet ile de marifelesir.
"Ellezi kane meana ems racülün alimun"demen gibi.
d)ismin tasrihi de istikbah(kubuh)oldugundan mevsul ile marife olur.
Yada ziyade takrir olmasi icin marife olur.
"Ve ravedethülleti huve fi beytiha annefsihi" gibi.
e)Müsnedi ileyhin tefhim ve tazimi icin mevsül gelir.
"Fegasiyehüm minel yemmi ma gasiyehum"
f)Müsnedü ileyh,Muhatabi gafletden tenbih icin mevsül gelir.
"Innelleziyne tervnehum ihvanekum yesfi galile sudurihim en tesrauu"