Tekabul Dört çeşittir.
1.Tezaif..
Not:El evvel ile essani arasında şibhi tezad olması ictimasi mumkin olmayan iki sıfat üzerine şamil oldukları içindir.Ama esved ve ebyaz gibi zıd değillerdir.
Zıdlar arasında son derece muhalefet gerekir.Halbuki evvel ve sani arasında son derece muhalefet yoktur.Tam bir tezad yok ancak şibhi tezad vardır.
2.Tezad..
3.Adem ve milke de Tekabul..
4.Selb ve icab da Tekabul..
"kessema i vel erdı,vel evveli vessani"da şibhi tezayıf vardır..Biridiğerine zıd olmasına rağmen biri diğerine hatırlatır.
Ya Vehmi yada Hayali olur.Yani Ciheti cami anın 3. Hayali dir.
Yani İki şeyin tasavvuru sabık bir hayal de takarun olur.Bu sebepten ;Yani hayalat de süretler terettub ve vürudu vuzuh cihetinden sabittir.
Hayal deki esbabı tekarun eşhas,evkat,edyan ve makasıd yönünden muhteliftir.
İşte bu sebepten Sahıbı ilmi meani ye göre;cıheti camıı bahusus c.hayali bilmek lazımdır.Bunu bilmek Elif ve adet mecrasındadır. Bu konu zabt ve akıl mecrası değildir.
Not:Ciheti camia Hayaliye örnek:"efela yenzurune ilel ibili keyfe chuliget ve ilessema i keyfe rufi at,ve ilel cibali keyfe nusibet "burada acaib ve ğaraib bir şey olmasında tasavvurlara mukarenet vardır.
Bu bakımdan Ciheti camia hayalidir.
Cümle i ismiye ve fiiliye ya da her iki cümlenin fiili mazı olmasında tenasub olması,eğer bir mani yoksa Muhassanatul Vasıl dandır.
Bu bir Teznib(İlave) dir..
Mamulu mensubdaki halde asıl olan vav sız olmaktır.
Zira lafızdaki manada mahkum bih olan mana haber gibidir.Ya da sahibinin vasfı olması bakımından Naat gibidir.Lakin Bu asıl kaideye şu durumlarda muhalif olur.
1.Hal gerek ismiye ve gerek fiiliye cümlesi olursa.Zira budurumlarda cümleler ifadei meram itibarıyla mustakil cümlelerdir.Halin sahibine murabıt bir sebebe ihtiyac duyar.Sahibine aid olan her zamir ve vav bu rabta salihdir.Rabıta da asıl olan zamir olmaktır.Zira hal müfred olduğunda "ca eni zydun rakiben"gibi yada hal olursa."rakiben"tahtında rabıta zamirdir.Haber de de zamir rabıta dır.Sıfat da ds rabıta zamirdir.
Hal vaki olan cümlede zamir olmazsa hal ile sahibi hal arasında, aralarında rabıta olsun diye vav gelmesi vacib olur."ca eni zeydun ve amrun ve yedhaku"gibi..
Zamir den hali(uzak) her cümle hal olarak mensub olması caiz iken vav ile de sahibinden hal olur.
Eğer vav ile hal olarak gelmezse musbet muzari olarak cümle i musaddare olarak gelir."Ca eni zeydun ve yetekellemu amrun" gibi.Bu konu yakında gelecek.
Eğer cümlede vavlı hal olmazsa,Cümle de fiiliye ve fiilde musbet muzari olursa,vavın gelmesi mumtein(imkansız)olur.Örnek:"Vela temnun testeksir"Zira hal de asıl olan mufred olmaktır.Oysa Mufred kelam gayrı sabit sıfatın husuluna yada mukarenete delalet eder.Yani m ukayyed olduğu amilini hale yaklaştırır.Oysa Muzaride aynı işi görür.Ondan vavın duhulu mumtenidir.
Muzarinin gayrı sabit sıfatın husule delaleti fiilin musbet olmasındandır.Fiilin muzari olmasıda sıfatın mukarenetine delalet eder."gumtu ve asukku veche"..
abdullah ıbnı hımam selvi nin sçzü:"felemma haşiytu ezafirahum necevtu ve erhenuhum maliken"
Cümle ismiye oldugundan mubteda hazifdir.Ey"ve ena asukku ve ena erhenuhum" demektir.
Bazılarına göre birinci örnek şazdır.İkinci örnek ise zaruret halidir.
Abdulkahire göre,her iki örnek de atıfdır..aslı:"ve sakektu ve rehentu"dur.Halden hikaye olsun diye muzariye udul,dönüş oldu.
Eğer fiili muzari menfi olursa,her iki durum yani vavlı ve vavsız gelme durumu caiz olur.İbni zekvanın kıraatı da böyledir."festekızma vela tettebiani"gibi..
Vavsız geldiğine örnek:"Vema lena la numinu billahi"ve eyyu şeyun yesbutu lena demektir.Yani ma nasnau hale kevnina gayra muminine billahi" demektir.Burada muzari olup mukarenet ,menfi olup dunel husul vardır.Fiil lafzen ve manen mazi olunca da böyledir."enna yekunu li ğulamun ve kad belağniyel kiberu""ev cauukum hasıret suduruhum ""enna yekunu li ğulamun velem uemsesni beşerun"
Ali imran"fengalebu binimetimminallahi velem yemseshum süüun ""em hasibtum entedchlulcennete "velemma yetikum meselullezine chalev min gablikum"
Eğer fiil mazi musbet olursa,fiil mazi olduğundan mukarenetsiz husula delalaet eder ve vavsız gelir.
Bu sebebpten Zahiren veyahut mukadderen "gad" ile gelmesi şart oldu.
Fiili mazi menfi olursa,Ozamanda husulsuz mukarenete delaleteder.Bu delalet "lemma" istiğrak için,ğayrisi ise
istimrar ile beraber intifa ya delalet eder.Bu durumda İtlak anında mukarenete delalet hasıl olur.Musbet fiil bunun hılafınadır.Zira musbet fiilin vazı ifade-i teceddüd dir.
İstimrar değildir."darebe" de istimrar yoktur..ama ma darebe de cemii zamanda istimrar vardır.
Bunca kelamın hakikatı şudurki:
"lemma ve la ile istimrarı adem bir sebebe muhtac değildir.Oysa istimrarı vucud(uedribu ve darebe) da bir sebebe ıhtiyac vardır.Bu sebeb faildir.
Ademi delaletilhusula gelince zira mazı burada menfidir.Eğer cümle ismiye olsa bunun hılafına olurdu.
Not:Cümle -ismiyelerde bunun aksinedir ve mukarenet vardır.Husul yoktur.Onun için vavın terki meşhurdur.
Nahu:"Kellemtuhu fuhu ila fiyye"
Cümle de istinaf manası olmasına rağmen a ademi subut
delaleti olmadığından evla olan vavın duhulu,vavlı gelmesidir.Ayrıca bir vavlı rabıtanın ziyadesi güzel olur.
"fela tecalu lillah, endaden ve entum talemuun"gibi..
Şeyh Abdul kahir derki:
Cümlede mubteda zilhale aid zamir olursa,herhalukar da
vavlı gelmesi vacibdir.
"Ca e zeydun vehuve yusri u ev vehuve musri-un"eğer harfi cerli zarf olursa, coğunlukla hal vavsız gelir.
"Harectu meal bazi aleyye sevadun"
Mubtedada vav olursa,cümlede vavsız gelmesi güzel olur.
Ferazdagın şu sözü gibi:
"Asa en tubsırani ke ennema beniyye havaliyyel esvedul havaridu"..
Not:Cümle i ismiye mufred halden sonra vaki olursa vavı terki güzel olur."Vallahu yubgıyke lena salimen burdaake
tebcilun ve taazimun"burada "yubgıyke"hal vaki olmuş ve vavsız gelmiştir.

El İcaz Vel Itnab Vel Musavaat

Sekkaki derki:
İcaz ve itnab her birbirine nisbetle bilindiği için tarifleri de kolay olmaz.
ancak örfi emir üzerine bina ve tahkiki terk ile mümkindirki:
Emri orfi ise muteariful evsat vaki olan şeydir.Mutearıfı evsat demek:Meaninin tediyesin de orfi mecrada kullanılan kelam ıdır.
Bu ise belağat babında ne övülür ve neden zemedilir bir şeydir.Not:İcaz:Maksud olan manayı muteariful evsat
ibaresinden azı ile eda etmektir.
İtnab ise mutarifl evsat dan ekseri ibare ile maksud olan manayı eda etmektir.
İcaz Nedir?
Maksud olan manayı muteariful evsat
ibaresinden azı ile eda etmektir.
Yani,Mutearıf olan ibareden daha azıyla maksud olan manayı eda etmektir.ni
İtnab ise mutarifül evsat dan ekseri ibare ile maksud olan manayı eda etmektir.
Not:
Mutariful Evsat Nedemektir?
Bilinen yollardan normal bir şekilde meramını anlatmak demektir.Bundan yazlasıyla bir anlatım şekline Itnab daha azıyla anlatıma da icaz denir.
Not:
Ihtısar emri nisbi olduğu için bir kelam bazen zikri sebkat eden şeye yani ıbare-i mutearıful evsat veyahut ondan ekser bulunduğuna rucuu denir.
İmamı Sekkakı sonra Ihtısarı der..
Zira kelam nisbi olduğundan bazen azı ve bazen(icaz) de coğuyla(Itnab) ile ifade edilir.
İcaz olan kelam basit olduğundan bazen de makam gereği ıtnaba irca edilir.
Musannıf Sekkakiye:Bir şeyin nisbi olması mananın tahkikına usur(zorluk)iktiza etmez.Diye cevap verir.
Sonra:mutearıful evsat bastı mevsuf üzerine konuyu bina etmek bir cehalet ile reddir.
Belki doğruya enyakın olan:
Murad olunanı tabir yollarından en makbul olanı manaya musavi yahut yeterli noksan yahut bir faideden dolayı
yiyade bir lafızla anlatmaktır.Burada Ichlal olmasın diye musannıf "Vafin"(yeterli)noksanlık dedi.
"Vel ayşu chayrun fi zılalunnuki(ağac) mimmen aşe keza ey ennaımu ve fi zılalilakli"
Not:Bu beyit de maksud olan manayı ihlal vardır.Tam anlaşılmadığı için de İcaz sayılmaz.Mana Şudur:Akillı olup meşakkette yaşamaktansa akılsız ve cahil olarak nimet içerisinde yaşamak daha hayırlıdır.Bu beyittde İcaz yoktur.Kelam da tatvil(uzatma) olmasın diye yeterli noksanlık dedi..Tatvil manayı ifsad etmez ama kerih görülür.Örnek:"Ve elfa gavleha keziben ve meynen"meynen kelimesi tatvil dir.
Manayı mufsid haşiv den de ihtiraz etmiştir.
Haşiv de bir uzatmadır fakat manafı mufsiddir.
"vela fadle fiha lişşecaati vennida ve sabrilfeta levla ligau şauubin" Haşiv manası ifsad yada ifsad olamz..
manası ifsad olmayan da muayyen bir fayda vardır.
Manası ğayri mufside örnek:
"ve aalemu ilmel yevmi vel emsi kableh" dir.
El Musavat

El Musavat
Bu üç hakikatın tarifinden(icaz,ıtnab,musavat)dan sonra Örneklere başladı.
"La yehigul mekru sseyyi u illa bi ehlihi" aslı "vela yahigul mekru essiyyi u bı ahadin illa bi ehlihi"demektir.
Yani "vela yenzilu minellahi teala illa bi mustahgnıhı"demektir.
"fe inneke kelleyli ellezi huve mudariki ve in chıltu ennel munte a anke vasi un"burada "in"nafia dır.
İCAZ
iki darbdır.
1.Kendisinde hazif olmadan yapılan icaz kelamdır.
"Velekum fil kısası hayatun "gibi..
Zira manası çok ama lafzı kolaydır..
Ve kendisinde bir hzıf mevcud değildir.
Arab lar arasında bu soz çok tercıh edilir.
Katil manasını ifadede veciz bir kelamdır.
Bunlardan biriside "el katlu enfa lilktli"
Bu sözde birbirinin naziri olan harfler az,manası çok
ayrıca matlub olan hayata nas ve teşvik vardır.
Diğer insanlarında öldürülmesine mania teşkil etmiş olmakla da hayata taz'im olsun diye "hayatun"nekre ile gelmiştir.
Başkaca bir ruchan sebebi "hayatın"bir nevi kısas ile kurtuluş oluşudur.Zira bir kişinin kısas edilmesiyle diğerlerin hayatı korunmuş ve kurtarılmış oluyor.
Ayrıca ifadede tamim(umumilik) vardır.
Kısasın tekrar edilmesinden de kaçış vardır.
Mutabakat ve mahzuf farzın takdirinden istiğna da vardır..
Belağatda iki zıddın yan yana bir kelamda zikir edilmesi
belağatın gereğidir.
İcazın ikincisi:
Mahzuf ve Hazifin icazıdır.
Ya cümlenin(muzafın) bir cüzüdür.
Örnek:"Veselilkaryete"gibi..
ey "ehlel karyeti"demektir.
Bu hazif olunan şey mevsuf un bir cüzüdür
"ana ıbnu jela "ey "raculin jela..burada mevsufolan raculin hazif olmuştur.
Bu cüz yahut bir sıfatdır.
„ve kane vera'ehum melikun yevhuzu kulle sefinetin ğasban"ey sahihatin..sıfat cüzü hazif olmuştur.
yahut vasıf olan cüz hazif olur.
ma kablin(bir öncekin)in deliliyle..
Not:Burada Cümleden murad mustakil kelamdır.
Cüz den murad mustekil olmayan kelamdır.
Mahzuf olan yada şart yahut şartın cevabıdır.
Mucerredi ıhtısara gelince,
"ve iza gıle lehumuttegu ma beyne eydikum
vema chalfekum leallekum turhamune"ey ariduu
bi delilimabadehu“..demektir.
Mahzuf ya bir cümle olur yahut da kendisi bir vasıf kabul etmeyen bir şeye delalet için mahzuf olur.
Yahut da nefsi samia farklı yollara gitmesi için hazif olur.
Bu ikisine örnek:
"velev tera iz vugifu alennari "lerayte emran aziman..demektir.
Ve benzeri...
"la yestevi minkum men enfega min gablil fethi
ve gatele..."ey vemen enfega min badihi ve gatele..demektir.
burada delil daha sonraki gelen ayetin kısmıdır."ulaike azemu dereceten"dir.

Burada delil daha sonraki gelen ayetin kısmıdır."ulaike azemu dereceten"dir.
Yahut vasıf olması ımkansız olması delilindende olur.
Yahut da nefsi samiide mümkin her mezhebe gitsin diye olur.
Bunlara misal..
S.Enam:
"Velev tera iz vugıfuu alennari min kablilfethi ve katele
ey ve men enfega minmbadih ve katel"burada mabadin delili olmuştur.
Veyahut ceza cümle değil de.mezkur sebebten cümlei musebbeb hazif olur.
Örnek:
"Liyuggal hagga ve yubtılel batıle"ey feale mafeale(Allahu) demektir.Bu ayet de mahzuf delil talil için olan lam dırki muteallak lazımdı.Ya mezkur yada mukadder olur.Burada karine ayetin ahiridir."ve yegta u dabiral kafirine"dir.feale ma feale li yuhıggal hakka ve yubtılel batıl dır.yani cenabı hak hakkı sabit batılı ibtal için iölediğini içledi..
Yahut da mezkur sebeblerden bir sebeb olur.
Nahu:Fenfeceret in gıddire fe in darebte biha fagadinfeceret "..ve daha başka ca olur.
"fe ni mel mahidune " yukarda istinaf cümlede geçtiği gibi..ma kabl..vel erde fereşnaha dır.
Ama bir cümleden daha ekserisinde ceza olur..
"ene unebbi ukum bi tevilihi fe ersiluni yusufe ey ila yusufe ,,ki onu tabir edeyim..fe fealuhu fe etahu ve gale lehu ya yusufu "gibi..birden fazla cümle ceza olmuştur.
Hazif iki kısımdır.
Bir şey mahzufun makamına kaim olmaz,karine ile iktifa edilir;geçen orneklerde olduğu gibi..
İkincisi :mahzufun yerine bir şey kaim olur.
"Ve in yukezzibuke fekad kuzzibet rusulun min kablike
ey fela tahzen vesbir"
Hazifin Delilleri çoktur.
1.Hazifin olduğuna akli delller..
2.Hazif olunanı tayin de ezhar olan Maksud ve maksad deliller."Hurrimet aleykumul meyteh" gibi.Burada "Eddemu" hazif olmuştur.
3.Hem hazif hem de tayini hazife akli deliller..
"Ve cae rabbuke ez emruh ve azabuh.."demektir.
4.Hem akıl azife hemde adet hazifin tayinine delildir.
"fezalikunnellezi lumtunneni fihi"gibi.Zira "fi hubbihi"takdirinde olması ıhtimalinde dir.
"gad şeğafeha hubben "de..Yada "fi muravedetihi"
takdiirinde dir."turavidu fetaha an nefsihi"her ikiisne de teşmil mümkindir.Adet ise ikinci takdiredir..Zira mufrit Hub
adetdendir ki sahibi kahrından sevginin sahibine levm etmez.
5.Bir fiile başlarken de hazif olur.
"Bismillahi" gibi..burada ekra u fiili mahzufdur..
6.Fiilin ve kelamı ıktranı için hazif olur..
Cahiliye kavminin sözün de:
"lil mu uris birrifa i vel benine" ey ahreste..denir..
Muris muteyevvic demektir..
İtnab ya ibhamdan sonra izah ile olur..
Zira muhtelif suretler de bir mana teyin olsun gerekir.
Yada fazla temekkun için izah olur.Yada bir mana yı bilmekle lezzeti ilim tekemmul etsin murad edilir.
Örnek:Rabbişrahli sadri "burada şarhı sudur talibin bir talebi dir..sadri ise tefsir mahiyetinde bir ifadedir.
Neame babın da Itnabın hüsnü:
Itıdal marizın da kelamı ıbrazı zikir olunanın İcaz ve ıtnabın arasını cemeden ıbham dışın da dır.
Tevşia de ibhamdan sonra İzahdan dır..
İstilahda ..
Uczi kelam(nihayetinde)musenna getirmek..
hısr ve tulu emel gibi iki isimler ile mufesser
,ikincisi birinciisne matuf bir kelamdır.
Nahu:"yeşibu ibnu adem ve yuşeyyibu fihi hasletan el hırsu ve tulul emel"...
Itnab fazlına Tenbih için amdan sonra hasın zikirylede olur..Taki sanki hassın cinsnden değilmiş gibi..Böylece vasıfdaki teğayur zatında da olsun.."Hafizu alessalavati vessalatil vusta"gibi..
Tekriri kelime ilede Itnab olur..
inzarı tekid gibi bir nükteden dolayı..
"Kella sevfe talemune summe kella sevfe talemun" gibi.."Summe"de ise ikincinin inzarı daha şedid olur.
Itnabın İğal yani idchal ile oluşuna gelince:
beyitin bir nükte ifade etmesi için bir cümle yada müfred bir kelime ile tamamlanması ve son bulması demektir.Oysa Onsuz da mana tamam olmuşken ziyade mubalağa ifade etmesiçin gelir..
"ve inne sachran le te ettemul hudatü bihi ke ennehu
alemun fi ra sihi narun" gibi..
Ya da tahkiki teşbih gibi bir nükteden dolayı tamamlayıcı cümle kurulur..
"ke ennehu uyunul vahşi havle chaba ina ve erchılnal cezu ellezi lem yuseggıb"..Bazıları bunun şiire mahsus bir şey olmadığını belirtir.
Buna Örnek:"ya gavittebi ul murseliine" gibi..
"ittebi uu men la yeselukum ecran ve hum muhtedune"..
Itnab tezyil ilede olur:
Tevkid maksadına muştemil bir cümlenin diğer cümleyi takiben gelmesidir.
Bu ise iki kısımdır.
machracı misile çıkmayan.."zalike cezeynahum bima keferu ve hel nucazi illel kefur"
Bir takdire göre bir darb da machreci misile çıkar..
Örnek:
Ve gul ca el hakku ve zehegal batıl innel batıle kane zehugan "
Tezyil yine lafzın delalet ettiği şeyi takid için olur..Bu ayet de olduğu gibi..
Mefhumun tekidine gelince:
Ve leste bi mustebigin echan la telummuhu ala şa sin eyirrical lil muzehhebi"..
Itnabın Tekmil (tahris ve tahkik de denir) için olduğun gelince:Maksudun chılafının anlaşılması vehmini ifade ile tamalanır.."Fesega diyareke ğayre mufsidiha savburrebii
ve diymetun tehmii" yada "ezilletin alel muminine eizzetin alel kafirine" gibi..