TELHIS ÖZET TELHİS’UL-MİFTAH MUSANNIFI:Abdurrahman b.ömer el kazvini (Hatib-i Dımışk) NOT:Telhis kitabı; Yusuf es sekkaki’nin yazmış olduğu “Miftah’ul Ulum” isimli kitabın 3.kısmı esas alınarak

Muceb gavil de tahsinu kelamı maneviyedendir.Bu ise iki darbdır.
1. Bir şeyden kinaye olarak kelamı ğayır da bir sıfatın vakiolmasıdır ki,Sübutu için yada intifası için tearruz etmeden o şeyin ğayrisne tesbitetmendir. „Lein racana ilelmedineti le yuchricennel eazzu minhal ezelle Ve lillahilizzetu ve li rasülihi ve lil muminine“
2. Muradının hılafına kelamı ğayır da vaki olan lafzı muteallakının zikri ile ihtimal olacak manaya haml olunmasıdır.Ibnul haccacın gavli:Memduh olana dersin ki;saggaltu iz eteytu miraran“Memduh da derki:“saggalte kahili bil eyadi „Bu beyit bahri hafifin darbı evvelindendir.Manayı beyit:Birkaç kez geldiğimde sagil oldum didim,minen ve nimetler ile Yani bir kaç kerre gelmek ile omuzumu sakil eyledim.dedi.Buna gavli muceb denir.
Kelamı Mucib İstilah da:ğayrin kelamın da olan lafzı ğayrın muradının hılafına hamiletmektir.
Itrad da tahsinu kelamı maneviyedndir.İtrad:Tekellufsiz memduh esma ve abası(ğayri memduhların) veladet tertibi üzerine getirmendir. Fagad selelte uruşehum bi uteybetebnel haris bin şihabin“
2.Tahsinu kelamı Lafzı: Kelamı güzelleştirmenin lafzi yoları .
İki lafzı arasında cinas yapmak da bunlardandır.Bu lafızlardaki teşabehetdir.Cinas ya tam yada ğayri tam our..
Tam Cinas:Enva-i huruf,ve adadı huruf,heyaatı ve tertibinde ki ittifaklar ile olur.Eğer harflerin bazısının diğer bazisi üzerine tertibin de cinas olursa,cinası mumasele denir.
Ayet„Ve yevme tegumussatu yugsimul mucrimune ma lebisu ğayre saatin“
Eğer bir isim bir fiil,bir isim bir harf yada bir fiil bir harf arasında gibi neviler de ittifak olursa buna cinası mustevfa denir.Musteva demek;lafızlardan manaya istifa yada intikal demektir.“ma mate min keremizzamani fe innehu yahya leda yahya ibni abdillahi „
Bu cinası tam, bir diğer taksim ile cinası terkib olur ki;lafizlardan biri murekkb olursa buna cinası murekkeb denir.Bu murekkeb ve mufred lafız hazda ittifak ederse bu terkib muteşabihe mahsus olur.
Gavli Ebulbusti de:“iza tacere za hibeten fe daahu fe servetuhu za hibetun“Eğer mufred ve murekkeb lafizlar haz da ittifak etmeyecek olursa,ismi mefruka mahsusolurki,bu mefrug, lafızların kitabet de iftirak etmesi demktir. „Kad echazelcame vela came lena mellezi darre mudiral came lev camelena „Eğer heyeti huruf da ihtilaf olursa buna cinası mharref denir. „cübbetül burdi cünnetülberdi“
„el cahilu mufretun ev mufarratun „Bu babda hurufu muşeddede muhaffefe hükmündedir.“El bidatu şerekuşirki“..
İki lafız da adat(sayılar)da ihtilaf olursa cinası nakıs denir.bu cinası nakıs ya bir evvelinde harf ile olur.Ayet:Velteffetissagu bissagı ila rabbike yevme izil mesag“
Bu nakıs cinas vasat(orta)da olan harf ile olur .“ceddi cehdi“..Yada sonunda(ahirinde) olur. „yemuddune min eydin avasın avasıme“ Bazen de buna mutarafan denilir.Bu ihtilaf daha fazla yerlerde de olabilir.Hınsa nın gavlin de:“İnnel bukae huveşşifau minel ceval cevanihi „Bu kısma muzeyyel de denir.Bu ihtilaf harflerin nevilerinde olursa,o zaman bir harfden daha çoklarında ihtilaf olmaması şart olur.Aralarında ihtilah olan harfler mahrec de mutekarib ise buna muzari denir.Bir ecnebi harf eğer kelimenin başinda olursa „beneyni ve beyne kinni leylun damisun ve tarikun tamisun“ Yahut bu ihtilaf mutecanis iki lafzın arasında olur.“Ve hum yenhevne anhu ve yenevne anhu“ „El chaylu maagudun binevasiyha elchayru“ Eğer iki harfler mutegarib lerden olmazsa buna mzaria lahik denir. İhtilafın ralarında bulunduğu muzari de olduğu gibi mutecanis lafızlar arasında evvelinde de olur.
“Veylüllikullihümezetillümezeh“Kelimenin ortasında olur.“Zalikum bima kuntum tefrahune ve bima kuntum temrahune“ Bu mutecanis harfler kelimenin sonunda olur.“feiza ca ehum emrun minel emni“emir ve emin kelimelerine mahrecleri mutegarib olan kelimelerdir.
Bu mutecanis lafizların tertibin de ihtilaf olursa, Buna tecnisel Galb denir.“Husamuhu fethul evliyai ve hatfun li aadaihi“Manası(onun kılıncı dostların kılıncı,düşmanlara da ölümdür“Bu cinasa Galbe küllin denir. „Allahummesturaveratina ve amin raveaatina“Birkısmına da Galbe baaz denir.Mutecanis lafızdan biri beyitin evvelinde diğeri sonunda gelirse,buna magluben mucennahan denir.
Eğer muteanis lafızdan biri diğerini takib ederse bu cinasa muzdevic,mukerrer ,mureddet denir.“ve cituke min sebein binebein yakinin“İki şey daha bu cinasa ilhak olunur.a.her iki lafızın birasıl mıştakı olursa..“fe ekım vecheke liddinil gayyimi“
b.Bu iki lafız arasında muşabehetin icması olur..bu iki lafız da iştikaka bezemesi.Yani küçük iştikakın olması ile olur.“gale inni li liamaelikum minel galine „
Acuz (ahiri)in sadra yani başa redd de Lafızdaki cinasdandır. Bu ise ancak Nesir de olur.Bu ise Ya mukerrer yahut da mutecanis iki lafız arasında olur.Yahut da bunlara mulhak olanlarda olur.Fıkranın evvelinde Diğeride fıkranın sonunda olur.Örnek:“Ve teachşennase Vallahu ehakku entachşahu „Sailulleimi yerciu ve demuhu sailun „başaka örnek“istağfiru rabbekum innehu kane ğaffaran““ayetde lut as“inni li amelikum minel galin „Bu duurm yahud Nazımda olur.Lafzı mukerrer yauht mutecanis lafızların biri beyitin ahirinde yada haşvinde yada sadrı mısra-i sani de diğeri sadrı mısra-i evvel de (mısranın başında)olur.
Muğiratubni Abdillah in gavlinde:“seri-un ila ibnilammi yeltımu vechehu veleyse ila dainneda bi seri-ın“Bu beyit bahri tavilin darbı salisindendir.Manayı Beyit:Ol kimse amca oğlunun yüzüne keffi meftuh ile vurur olduğu halde seri dir.Yani adı seri dir.Halbu ki ata ve nusret etmeye seria(hizlı) değildir.
Himmet bin Abdullhil Kuşeyrinin gavlinde“ temetta min şemimi ararı necdin fema badel aşiyyeti min ararin“Bahri vafirin darbi evvelindendir.
Manayı Beyit:Ey refikım arzı necidin rayihai tayyibe u yumuşak sarı gülünü şemle telezzüz eyle.Zira böyle kokusuyla telezzüz eyleyecek sarı gül aşiyeden sonra yoktur.
Gavli ebi Temam“ve men kane bil bizıl kevaıbı mağreman fema ziltu bil biziil fevazıbı muğrimen“Bahri tavilin darbi sanisindendir.Manayı Beyit:dahi şol kimse ki henüz memeleri ağır şıklanmış cariyelere muğram ve aşık oldu.Ben onlraa haris ve mağren ve esirul hub olmam.Zira ıbnussuyuf gatialara mağrem ve haris olmadan zail olmam.demektir.Bu beyit lafzı aher mısar-i sani nin sadrında olduğuna misaldir.
Gavli zi rimme de: Ve inlem yekun illa muarrece saatin galilen fe inni nafi un li galiluha“Bahri tavilin darbı sanisindendir.Manayın Beyit.Eğer nüzul olmazsa Meğer azıcık bir saat ikamet olsun.Zira ol saate azıcık ikameti tahkik bana nafidir.Yani vecd ve aşkımın ğaliline şifadır,demek ister.
Gadı el ercani gavlin de“deani min melamikuma sefahan fe daiyeşşevgı gablekuma deani“
Gavli ebu mensur abdul melik tealibi de“ Ve izel belabilu efsahat bi luğatiha fe enfilbelabile bi ıhtisa-i belabil“bu beyit bahri kamilden mefhumu Beyit:Bülbüller henkamı baharda kendilerine mahsus lüğat yani ilham ve nağmat ile terennum ettikleri vakit badeyi bülbüle denilen kablar ile içüp hemum ve ahzanı sen kendşnden ibad ve izale eyle demektir.bunda şahiddir.zül acuz alessadri olduğudur ki lafzayn muxccanisiynden biri ahirde diğeri mısanın evvelin haşvinde yani iza ile fiili mukadderin badin de olduğudur.
Gavli Harire de“Fe meşğufun bi ayatil mesani ve meftunun bi rinnatil mesani“bu beyit bahri vafirdendir.Mefhumu Beyit:kimi tilaveti ayatı kuraniye meftun ve kimi istima yı ilhane düşkun demektir.Bu beyit redul acuz alessadri olduğuna ki mutecaniseynden biri ahir de diğeri mısra evvlein sonunda vaki olmuştur.
Gavli Kadı da“Emmeltehum sümme teemmeltuhum felaha li en leyse fihim felahun“Mefhumu beyit:ben onları ziyadece emel ve arzu eyledim.Badehu teammül eylerim.Muteakıben onlarda felah olmadığını anladım demektir.
Mefhumu Beyit:Ben onları ziyadece emel ve arzu eyledim.Badehu teammül eylerim.Muteakıben onlarda felah olmadığını anladım demektir.
„Daraiabu ebdateha fissemahı felesna fiha dariyaba“
Mefhumu beyit:Bunlar bir takım şiyim ve secaya dır ki onların işareti babu semah da misk ıhtira etmiştir.Biz senin için o mekan da nazir göremiyoruz.Semah cüd ve kerem demektir.
Gavli Emril Kays: izil meru lem yachzun aleyhi lisanehufeleyse ala şeyin sivahu bi chazzani“
Bahri tavilin darbı evvelindendir.
Manayı Beyit:Ne zaman bir kimsenin kendininüzewrine zarar verici olmadığı halde lisanı hıfz ve imsak olunmasa kendinin ğayri bir şey olsan mubalağa ile mahfuz değildir.Yani Kendisine zararlı nutuktan sükut etmese kendinin ğayriye zarar vericiden asla sükut etmez demektdir.
Gavlu Ebul Ala:Vehtasartum minel ıhsani zürtukum vel azbe yuhceru lil ifratı fil hasar „Bu beyit bahri basitin darbı evvelindendir.
Manayı Beyit:Eğer ihsanınızı ihtisar edrseniz sizi ziyaret ederim Zira tatlı bir burudetde ifratı için terk olunur.
Manayı Beyit:Ne zaman bir kimsenin kendininüzewrine zarar verici olmadığı halde lisanı hıfz ve imsak olunmasa kendinin ğayri bir şey olsan mubalağa ile mahfuz değildir.Yani Kendisine zararlı nutuktan sükut etmese kendinin ğayriye zarar vericiden asla sükut etmez demektdir.
Gavlu Ebıl Ala:Vehtasartum minel ıhsani zürtukum vel azbe yuhceru lil ifratı fil hasar „Bu beyit bahri basitin darbı evvelindendir.
Manayı Beyit:
Eğer ihsanınızı ihtisar edrseniz sizi ziyaret ederim Zira tatlı bir burudetde ifratı için terk olunur.
Gavli abdullah ıbnı Uyeyne mehlebi“feda il vaide fema vaiduke zairi etaninu ecnihatizzübabi yediru“Nakil olunur ki,Ali ibni muhammed cafer ibni muhammed bin ali bin huseyin bin ali ra.bu abdullahı sıffınınin zuhutrunda kendiye nusret içun davet eyledikte icabet etmedi.Ama muşarun ileyh dahi tuvaaid buyurdukta mezbur dahi bu beyti dedi.
Gavli ebi temim „vkad kanetilbıydul gavadıbu fil vaa bevatira fe hiyel an min badihi butrun“
Secu da lafzıdandır.
Secu:nesir ve şiirin dışında sonunda bir harf üzerine iki fasılenin uyumu(tevatu) dur.Bu tevatu..bu tevafuk sekkakiye göre şiir deki gafiye uyumudur.Vezin hernekadar muhtelif olsada iki tarafın da tevafuk olur.“malekum la tercune lillahi vagaran ve kad chalakakum etvaran“vezin de ıhtilaf olmazsa lafızların karinelerinden birinde yada birden daha fazlasından bir misli vezinde bunların mukabili yada tevafuku elfaz olursa buna tersi'u denir.
Gavli Hariri de:“yetbauel eşca'a bi cevahiri lafzihi ve yakraul esmae bi zevaciri vazıhi“
Bu yerlerin hiçbirinde bir karine olmazsa mutevaz denir.““fiha sürurun merfuave ekvabun mevduuah“
Ahesni seci karineleri eşit olanıdır.“fi sidrin machdudin ve talhin memdudin“Bundan sanra ikinci karinenin tull(uzun)olanıdır. „vennecmi iz heva ma dalle sahıbukum vema ğava“ yada karieyi salise olması“chuzuhu feğulluhu summel cahime salluhu“çoğu kerre karinenin evvelkinde daha kasır olması güzel olmaz.Escau da sonları sükun ile mebnidir,değişmezler.“ma ebade ma fate ma agrabe ma hevat“denildi ki,kuran da escaa denmez,fevasıl dnir.Yine denildi ki,secu şiir ve nesre mahsusdeğildir.Nazım da da olur“tecella bihi fi rüşdi ve eseret bihi yedi ve faza bihi femdive evra bihi zendi“Bu beyit bahri tavilden gaili Ebu Temam dır.Mefhumu beyit:Benim rüşadım onunla ruşen oldu.ve o sebebiyle belimde mal çoğaldı ve onun bereketiyle malı kalilim feravanı sakiteyn ve zi feyzan oldu.Ve amalım onunla husul buldu demektir.
Teştır denilen de seca gibidir.Beyitin iki şatırı bir diğerine muhalif olmasıda sesa gibidir.
Gavli Ebu Temam da:“tedbiru mutesım billah muntegım billah murteğıbın fillahi murtegıbun“ bu beyit bahri basitdendir.Mefhumu beyit:Be fetih herhalu karda cenabu hakka mutasım ve ancak Allah için muntekım ve efalinde rızayi bariyi talib ve netaic i teşebbüsatın da eltafı ilahiyeye muntazır ve murtakıb bulunan zatın tedbiridir,demektir.
Muvazene de Tahsinul vücuhu lafzı dandır.Muvazene:Takfiye yani son harflerin ittifakı olmadan vezinde mısranın son kelimelerinin eşit olmasıdır.arapca tabirler tasavilfasileteyndir.Ayet“Ve nemarigu mesfufetun ve zerabiyyu mebsüsetun“Bu muvazenenin karinelerinden biri yada birden daha çoğu vezinde diğer karineye mukabilinin misli olursa buna mumasele denir. „Ve ateynahumal kitabel mustebine ve hedeynahumassıratalmustagim“
Gavli Ebu Tamam“mahal vahşi illa enne hata evanisu ganalhazzı illa enne tilke zevabilu“
Bu beyit Bahri tavildendir.
Mefhumu beyit:O nazeninler husnu uyunda goya ki hoşdur.Şukadar ki bunlar insi velfetkir anlar ise insandan mustenfirdir.ve hub endam rumahu hutbe gibi mevzundur.Şukadar ki onları ab ve tabı kalmamış ,ve bunların ise nevnak ve nazareti baki bulunmuştur,demektir.
Kalb de tahsinul vüchu lafzidendir.
Gavli Kadı Ercani“Meveddetuhu tedumu likulli hevlin ve hel mevedetuhu tedumu“
Bu beyit bahri vafirdendir.Mefhumu Beyit:Muhabbeti her hevlinde daim ve baki ve herkesin muhabbeti herhalde payidar olabilur mi,demektir.
Tenzilde vaki kalb de Tahsinul vücuhu lafzıdendir.
„Kullun fi felekin“ ve „Ve rabbeke fekebbir“
Teşriu da Tahsinu vücuhu lafzıdndir.
Bu iki gafiye üzere bir bina dırki ,manası vukuf anında her birerine sahih olur.Yani gafiyeli bir beyittir.Vukuf anında herbirerinin manası sahih olur.
Gavli Hariri de“Ya chatibeddunyaddeniyyeh inneha şerekurredi ve gararatulekdar“
Luzumsuzun lüzumu da tahsin vücuhu lafzıdendir.
Bu ise revi(gafiye)harfleri yada bunun manasına olan bir yerde fasılanın gelmesinden önce secu da lazım olmayanın gelmesidir.“femmal yetime fela tagher vemmassaile fela tenher „
Başka bir gavil:“se eşkuru amran in terachet seniyyeti ayadi lem tumnen ve in hiye celleti fetan ğayru mahcubil ğına an sadigıhi vela muzhiraşşekva izennaalu zelleti raa challeti min haysu yachfa mekaneha fekanet gaza ayneyhi hatta tecelleti „Bu beyit bahri tavildendir.
Mefhumu Beyit:Ben bundan böyle eğer ecelim gelmez ise şükür edeceğim.yani onun ol nimetlerine teşekkur eyleyeceğimdir ki azim kader ile beraber arkası kesilmemiş veyahut minnet ile elvede olmamış dır.Ömrü bir zat ki kendi sadikından memnun olmayup rümanı yesarda sadikı dahi ona ondan mustefiddir.Sevkı secha ile kendisi sıkıntıya düşdüğü vakit dahi izharı te ellum ve teşekki edici değildir.Benim fagru hacetimi saglu yerinden görmekle o hal yine kendi lutfuyla benden zail oluncaya kadar koz ve elem gibi kendi kendisine acıgelmiştir,demektir.
Burada hüsnun aslı muhsenatı lafzının küllüsinde elfazın meaniye tabi olmasıdır aksi değil.

Bu Bir Hatime dir.Bu Bir Hatime dir.Serikatı şiiriyat,ve buna muttasıl diğerleri ki Tazmin,akid,hal ve telmih gibi..Teşbihin lafzı üzerine kail olanlaraın ittifakı ile..bu ittifak alel umum ğaraz da olursa,şecaat ,sechavet vasıfları gibi..
Bu ğaraz bütün akıllarda ve adetlerde muştereken takarrur etttiğinden serikat olarak adedilmez.
Eğer bu ittifak kailin teşbih gibi vechi delaletde olursa,ve yine boyledirki,bir takım heyetler ğaraz sıfatına,o sıfatı birine ihtisasından dolayı delalet eder,ufatın vurudunda tehellul ile cevad sıfatı gibi, sati yedin vusatine rağmenabus ile bachil vasfıda böyledir.
Akıl ve adetler de bu delalt in istikrarından dolayı bu vechi delalet insanlar tarafından iştirak varsa,Esede şecatın teşbihi gibi,bahre cevadın teşbihi gibi..Bu evvelki gibidir yani Vechi delalet den olan bu nevi de ittifak,serikatden adedilemyeceğinde ğarazı am da olan ittifak gibidir.
Eğer insanlar bu marifet de iştirak etmezlerse, sebk ve ziyadet bu nevide iddia etmek caiz olur.Bu iki darbdır.Birisi,Nefsinde has ve ğaribdir.Ve diğeri Am dır ki ibtizalden ğarabete ihrac edilen ile tasarruf edersin.Kema merre..Achz ve serigat iki nevidir.Zahir ve ğayri zahirdir.Zahir ise,burada mananın küllüsü alınır.bu ise ya lafızın küllüsü ile yada bazısı ile olur.Yahut yalınız bir mana alınır.Nazım ve keyfiyet için tağyir siz lafızın küllüsü alınırsa,bu mezmumdur.
Zira bu mahza serigat dır.Ve3 buna Nesich ve intihal denir.Abdullah ibn zübeyir den hikaye olunduğu gibiki,bu intihal ve nesichi maan ibni Evs den yapmıştır ki sen kardeşine insaf etmezsen bunu tarafı hicran üzere ...““İza ente lem tensıf echake vecedtehu ala tarafil hicrani inkane yakılu ev yerkebu haddesseyfi min en tezimehu iza lem yekun an şefretisseyfi mezhalu“Bu iki beyit bahri tavildendir.Mefhumları :Sen arkadaşına insaflıca muamele etmediğin vakit eğer aklı var ise anı sen hicran canibindn bulursun.Yani seni terketmiş bulursun.
Bu nazmın tağiri manasında kelimelerin küllüsünü yada bazısı ile muradifi tebdil edilir.
Eğer bu lafızın küllüsü yada bazısı, nazımının tağyir ile alınırsa,buna İğare Ve mesich denir.Eğer ikincisi birincisinden bir fazilet ile ihtisasından dolayı daha beliğ olursa ikincisi daha makbul ,tümü mamduhdur.
Gavli Beşşar da:“men ragebennase lem yezfar bi hacetihi vefaze bittayyibatil fatikullehicu „
Gavli selmi de:“men ragebennase mate hemma ve faze billezzetil cesuru „
Eğer ikincisi birincisindeki faziletden mahrum olursa,ikincisi mezmumdur.
Gavli Ebu Temam da:“Heyhate la yetizzamanu bimislihi İnnezzamane bi mislihi le bachilun“Bu beyit bahri kamildendir.Mefhumu Beyit:heyhat ki zaman onun misli vucuda getirmez.Yani bundan sonra öyle bir kimse daha mevcud olmaz Zaman onun mislini yetirştirmekte üphe yokki pachildir,demektir.
Gavli Ebuttayyib:“Aadezamane sachauhu fe sacha bihi velekad yekunu bihi zzamanu bachilan“Bu beyit bahri kamildendir.Mefhumu Beyit: Onun sachası zamana sirayet ettikte o sebeple fiili sacha da bulundu.Yemin olsun ki zaman pachil dahi olup onun gibisini hervakit yetiştirmez.
Eğer birinci ile ikinci mısar biri diğerinemisil.eşit olursa,ikincisi zemden ebaddır.Fazilet birincisinindir.
Gavli Ebu Temmam :“Lev hare murtadul meniyyeti lem tecid illel firaga alennufusi delilan“Bu beyit bahri kamildendir.
Mefhumu:Ervahu talib bulunan mevt yolunu şaşırmış olsa onlara vusul için firak ehiba feciasından başka delil bulamaz ,demektir.
Gavli Ebuttayyib:“Levla mufaragatul ahbabi ma vecedet lehal menaya ila ervahına sübulaa“bu beyit bahri basitdendir.
Mefhumu:Ahbabın mufarakati olmasa ölümler bizim ruhlarımıza yol bulamaz demektir.
Eğer sadece mana alınırsa ilmam ve selich denir.Bu ise Üç aksam dır.
1.Saninin evvelden daha beliğ olmasıdır.
Gavli Ebu Temam da:“Huvessunu in yacil fecharun,ve in yeris feleleraysu fi baıl mevazi enfau“Bu beyit bahri tavildendir,Mefhumu:İhsandır eğer bu acil olursa hayırdır.Ve eğer ecil ve muteachhir bulunursa yine hayırdır ki Bazı mevazi de geçmek enfaadır,demektir.
Gavli Ebu Tayyib:“Ve minelchayri butu seybike anni esarusuhbi fil mesiril cahamu“
İkinci kısımda Gavli Buchteri gibi:Ve iza teallaga finneda kelamehul masgulü chilte lisanehu min ğadbihi“ Bahri kamildendir.Mefhumu ;Meclisin içinde anın rikaket ve fusulunden mungah bulunan kelamı lemaan nevinden olarak zuhura geldiğinde sen onun lisanını sebu cinsinden zan edersin demektir.
Ve gavli Ebuttayyib:Kenne elsunehum finnutugı gad cuilet ,ala rimahıhim fittaani hursanaa“
Taksimi salis:Arabinin gavlinde olduğu gibi:“Velem yeku fi ekseral fityani malan,velakin kane erhabehum ziraan“
Ve gavli eşca da“Veleyse bi evsaıhım fil ğına velakinne marufehu evsau“
Ğayri zahire gelince:Manayı evvel ve saninin muteşabih olması bunlardandır.Gavli cerir de“Fela yemnauke min irabi lihahum sevun zül ımameti vel chimaru“
Gavli ebuttayyib:Ve men fi keffihi minhum ganatun kemen fi keffihi minhum hıdabun“Bahri vafirdendir.Mefhumu:Onların eli mızraklısı onların eli boyalısı gibidir,dmektir.
Mananın başka bir yere intikali de ğayri zahirdendir.Gavli Buchteri gibi:“sülibuu ve eşregatiddimau aleyhim muammereten fekennehum lem yuslebuu“
Manayı saninin evvelden eşmel olmasıda ğayrı zahirdendir.
Gavli Cerirde:“iz ğadıbet aleyke benu temimin vecettenase kullehum ğıdbanaa“
Bahri vafirdendir.Mefhumu“Temim oğulları sana ğzab ettikleri vakit keffeyi nası kendine ğadban bulursun,demektir.
Gavli Ebu Nuvvas da:“Veleyse minallahi bi mstenkerin en yecmaal aleme fi vahidin“Bahri seriden dir.Mefhuu:Bütün alemi insin fedailini bir kimsede cem etmek cenabı hakka göre munker ve mustebid bir şey değildir.
Kalb de ğayri zahirdendir.Kalb:Saninin manası manayı evvelin nakizi olması demektir.
Gavli Ebuşşis gibi:“Ecidul melameti fi hevake lezizeten hubben li zikrike fel yelummunil levmu „Bahri kamildendir.Mefhumu:ben senin zikrini sevdiğim yani yad olunmayı sevdiğim için hub ve hevan hususunda nasın levmini leziz buluyorum.Artık beni levmedenler varsun levmetsinler,demektir.
Gavli Ebuttayyib:Uhibbuhu ve uhibbu fihi melameten innel melamete fihi min aadaihi“
Mananın bazısını almak ve ona daha güzelini izafet etmek da ğayri zahirdendir.
Agva-i evdiy nin gavlinde:Vatarttayre ala asarina raye aynin sgaten en setumaru „
Gavli Ebu Temam:“Ve kad zullilet ıgbanu aalamihi Duhan biıgbani tayri fiddimai nevahili egamet mearraayati hatta ke enneha minel ceyşi illa enneha lem tukatil fe inne ebe temamin lem yelimme bi şeyin min mana gavlil efvehi rayiaynin „
Bir diğer gavil de:“sigaten en setumaru lakin zade aleyhi“İlla enneha lem tugatir“ile „fiddimai nevahili ve bi igametiha mearreayatihatta ke ennehaminel ceyşi“boylece birincinin hüsnü tamamlanır.Ğayri zahirin bu nevilerinin ekserisi ve benzeri örnekler makbuldur.Belki hayril ibtida a ittiba kabilinden ihracı bu ğayri zahir nevilerdendir.
Bu konuda eşeddu haffen olan kabule daha yakındır.(Yani birinciden olduğu bilinmeyen kabule daha şayandır.)Zahir ve ğayrı zahirin hepsin de ikinci birinciden alınmışsa,almaya kasıd olmadan ala sebilil ittifak tevarudilhatır kabilinden dir.Eğer bu bilinmezse denilirki,“kale fulanun keza“ikincisine de sabagahu ileyhi fulanun fegale keza“denir.
Serikat gavline bitişen şunlarda ilavedir.
..gavli iktibas,tazmin,akdi,hall,ve telmih de bunlardandır.
İktibas nedir:Kurandan ve hadisden bir şeyin kelama tezammun etmesi.buna yaparken hadis ve kurandan olduüunu belirtemden yaparsa.
Haririnin gavlindeki gibi:“felem yekun illa kelemilbasari ev huve agrabu hatta enşede ve ağrebe“bir diğerinde:“in kunti ezmati(azimti)ala hecrina min ğayri ma cürmin fe sabrun cemilun ve in tebeddelet bina ğayrena fe hasbunallahu ve nimel vekilu“
Üçüncü olarak:Gavli Hariri: „Gulna şahetil vücuh ve gibihalleku ve men yercuhu“
Dördüncü:İbni Anbad gavlinde:“gale li inne ragibi seyyiul chulugi fedarihi gultu daani vechukel cenetu chuffet bil mekarihi „
Bu kısım dört darbdır.
Aslı manasından kendisinde muktebes nakil edilmeyen. Bu önceki misaller de çokca geçti.Aksi yani kendisnde asli manadan muktebesin nakil edildiğine örnekler:İbni Rahinin gavlinde:“Le in achtetu fi medhike ma achtete fi meni lakad enzeltu fi hacati bi vadin ğayre zerin vela bahe bi tağyirin yesirin lil vezni“
Başkaca örneklerde:Bazı muğaribenin gavlinde:“kad kane ma chiftu en yekuna inna ilellahi raciuna „
Tazmine gelince:Başkasının şiiri olmasına tenbihe rağmen başkasının şiirnden tazmin etmekdir.Her nekadar bu büleğa indin de meşhur olmasada.Gavli Hariri de:“inni se ünşidu inde beyi edauni ve eyye feten edau..“Tevriye ve teşbih gibi bir nükteden dolayı asıl üzerine ziyade ile tazmin güzelolur.Bir Gavil de:“izil vehmu ebda li lemaha ve saareha tezekkertu ma beynel uzeybi be bariki ve yuzkirni min kaddiha ve medamiiy mecerra avalina ve mecrassavigi „
Tağyiri yesir tazmine zarar vermez. Çoğukerre tazminul beyit diye isimlenir.Beyit kısmına beyteyn diye ziyade olmaz.Rafven ve ibda olarak mısra ve daha azı ile tazmin olur.
Akde gelince;İktibas tarikıyla değil de nesir olarak tanzim etmektir.
Gavli Ebul Ğahiye gibi:“ma bale men evveluhu nuktatun ve cifetun achiruhu yefcharu agde gavle Aliyyin radıyallahu anh evma li ibni Ademe vel fachre““ Ve ennema avveluhu yani asluhu nuktatun ve achirugu cifetun“
Halle gelince Nazımın nesir olması demektir.Bazı meğaribenin gavlindeki gibi:“fe inehu lema gabuhat filatuhu hanzalet nachulatuhu lem yezel sü üzzanni yegtaduhu ve yusaddiku tevehhumehu ellezi yataduhu halle gavle ebi ttayyib iza sae filelmeri saet zununuhu ve saddaga min tevehhumin“
Telmihe gelince:
Telmihe gelince:Kelamın fahvasında ,onu zikir etmeden şiire ve kıssaya işaret etmektir.
Gavli Ebu Temam:“Fevallahi ma edri e ahla u naimin elemmet e bina em kane firrakbi yuşau“Bu son kıısm Yuşa as..a işaret vardır.Ve şemsin istikafını ki Guneşin oylece kalmasını Allahdan taleb etmek işaret var.
Gavli Ebi Temam başka söz de:Le amrun ve mea rramdai Vennari teltezi erag ve achfa minke fi saatilkerbi „burada Amıra mustecir olan meşhur beyte işaret vardır.Ve kurbeti anında amırın ateşden ramda dan mustecir gibidir.
Bu bir Fasıldır.
Kelamında üç mevzide teannug ve tetebbu etmesi gerekir.
Taki bu üç mevzide kelamı lafzen azeb/tam olsun.Sebek bakımından ahsen,mana bakımından sahih olsun.
Üç mevzide biri:İbtida dır..
Gavli Emriul Gays:“gıfa nebki min zikri habibin ve menzilin“
Darın vasfındaki gavli gibi:“Gasrun aleyhi tahiyyetun ve selamun chalat aleyhi cemaleha eleyyamu „
İkincisi:İbtidadaki medih de aşırı sözlerden kaçınmak dır.
Ibni Mukatilin Kavli gibi:“Mevidu ahbabike bil firgati ğadun“ibtida olduğudur.Bu beyit mısarı bahri zecirdendir.
Mefhumu:Senin sevgilerinin ayrılığa dair beyan ve tayin ettikleri zaman yarınki gündür.demek olmakla .dai bundan tetayyur ve teşaum iderek „bel mevidu ahbabike ya aama „demiştir.Bunda şahidi gubuh olmuşdur.
İbtidanın ahseni Maksuda munasib olandır.Buna Beraatül istihlal denir.
Gavli Ebu Muhammed el hazin gibi:“Fittehnieti buşra fagazzencezel igbalu ma ve ada „
Ve Gavli Ebulferil eessavi de:“Fil mersiyyeti hiyeddunya tegulu bi mili fiha hazari hazari min batşii ve fetkiy“Bu beyit bahri vafirden .
Manası:Buna dünya derler.Benim batş ve şiddetimden ve gahır ve satvetimden hazer et.deyu aguz dolusu söyler.
2. Mevzi:Ararlarında mulayemete riayetle beraber,teşbib ve kemali edeb den biriyle kelamı maksuda yönelik tahallus etmektir.
Gavli Ebu Temam da ki gibi:“Yegulu fi gumesin gavmi ve gad echazet minnassüra ve chutal mehriyyetil gudi e matlaşşemsi tebği en teumme bina fe gultu kella ve lakin matla alcudi „ Maksude mulayim olana kelam intikal eder.Ve buna igtizab(irtihal)denir.Bu ise arab ve onları takibednlerin) mezhebidir.
Bu beyit bahri basitdendir.Mefhumu:“Gece yolculuğu ve mehriye tabir olunan boyunlu develerin hatveleri biizm tab ve tuvanmazı kesmiş olduğu halde benim gavim ve aşiretim ve humra ve sobet ve musafiretim olanlar bana matlai şemse kadar yani aksayı biladi şarka doğru götürmek istemez deyu sorduklarında onlara hayır oyle değil cüd ve kerem matlaına gidiyoruz dedim, demektir.
Gavli Ebu Temam da ki gibi:“lev reallahu enne fişşeybi chayran caverethul ebraru fil chuldi şiban Kulle yevmin tubdaa surufulleyali chulugan min ebi saidin ğariban „
Bu tahallsudan bir şeyde İktisabdandır.
Hamdettikten sonra senin „emma badu“ demendir.Ve denildiki;Bu fasulul hıtabdır.“ayetde bu:“Ve ine littağıyne le şerrabeabin ey el emru haza ev haza“..kema zükire..Haber bazen de mezkur olur.;Haza zikrun ve inne lilmuttakıyne le husne meaabin „
Gavli katibde ki,“haza babun“iktisabdandır.
3.Mevzi:İntia yanu sonuc dur.
3. Gavli Ebi Temam da:“Ve inni cedirun iz belağtuke bil muna ve ente bima emeltu minke cedirun fe in tulini minkel cemile fe ehlühü ve illa fe inni azirun ve şekurun“Kelamın intihasını ilan da iyi olur.Gavli ğaza daki gibi:“Bagıyyete baga etdehri ya kehfe ehlihi ve haza duaun bilberiyyeti şamilun“Buradaki dua bütün halka şamildir.Ve sürelerin fevatihi nin ve hatimi ve cemisi ve ahseni vücuh ve ekmeline bir irade dir.Bu önceden geçtiği gibi ancak tezekkur ve teammul mümkindir. Bu kitabın haşiyesinde beyit ve manalarında bize bilgiveren haşiyelerin yazrı Bektaş bin Bektaş selanki rahm..dır.Arapca metin Hüsnü şevkinin kaleminden alınmıştır. Şirketi sahfiyeyi osmaniye matbasında tabolunmuştur.Bu kitabın musannıfıDımışkı(Şam) hatibi diye meşhur Muhammed bin Abdurrahman dır. Gazveyn doğumlu..Bunu arapcadan yada türkceye cevirmekte kusurlarımın bağışlanmasını ve ğayretimin mükafatlandırılmasını rabbimden dilerim.
HMCK,Kurban HOCA ..09.09.2019