Kıtap Trcm.
BIRGIVI ŞERHİ KADIZADE Serhi(OSMANLICA)
17.08.19
BİSMİLLAHİRRAHMANİRRAHİM
CEMİ HAMD VE SENA VACİBUL VÜCUD VE KAMİLüL İHSAN VEL CÜD OLAN
ALLLAHU TEALAYA MAHSUSDURKİ,UMMETİ MUHAMMEDİYEYİ ÜSULU DİNİYYE
VE FÜRUU ŞERİYEDE SAİR ÜMEMİ SALİFEYİ SABİKA ÜZERİNE TAFDİL EYLEDİ..
EHLİ SÜNNET VEL CEMAATİ MEZHEBİ HAKKA TEVFİKEDİP ZEYĞü VE DALALDEN
MAHFUZ EYLEDİ.
VE SALEVATI MUTEVALİYE VE TESLİMATI MUTETALİYE OL AFDALU MAHLUKAT
VE MEFCHARİ KAİNAT ,ŞEMSİ FELEKİ NUBUVVET VE RİSALET VE FELEKİ ALEM İ
SEAADET VE SEYADET CHATEMU ENBİYA VE MURSELİN VE SEYYİDU EVVELİN VE ACHİRİN
MUHAMMED MUSTAFA S.A.ÜZERİNE OLSUNKİ,ŞEMSÜ DİNİ METİN VE NURU ŞERİ MUBİNLE
CİHANDAN ZÜLÜMATI KÜFÜR VE CEHALETİ MAHVEDİP ÜMMETİNİ IHYA VE TENVİR EYLEDİ.
VE DAHİ AL VE ASHAB ÜZERİNE OLSUNKİ,MİLLETİ MUHAMMEDİYE VE ŞERİATI AHMEDİYEYİ
NAKİL VE RİVAYET EYLEDİLER.
VE DAHİ ULEMA.İ DİN ÜZERİNE OLSUN Kİ,ŞERİATI MUTAHHARAYI EHLİ İSLAMA TALİM EYLEDİLER.
VE BADU(BUNDAN SONRA):
Bu abdi fakir ve hakir kadı zade islamboli Ahmed bin Muhammed emin (rhm)derki:
Ulemai dinden olan şeyh takiyyuddin Muhammed bin pir Ali el Birgivi aleyhirrahmet
el melikul gavi telif eylediği "Vasiyyet Name" zatında bir güzide risale.i şerife olup üsulu diniyye den akaid ehlisünneti
müştemil ve ilim ahlaktan ekser ümmehat mehasini ahlakı havi
ve fru-i şeriyeden bilmesi ehemmi muhimmat olan mesaili nefiseyi cami olmakla talibi seadet olup ehli ilim ve erbabı salah indinde
bilittifak memduh ve muteber olmakla talibi ilim olanlarından mustefid ve musterşid olup tarikı hakka vusule sayi beliğ ve rağbet
etmeleriyle lakin bazı mahallini hal ve bazı mğşkillerini izah etmeğe bir mufid şerha muhtaç olduğu için bu abdi fakirden bazı ıhvanı
ahiret ifadeyi mutezammın bir şerh azbul beyan ve fasihullisan tahririni iltimas eyleyup
ıhvanı muhlisine hizmet ve talebi rahmet ve mağfiret için biavnillahi teala şerhi
mezkurun tahririne şuru ve badel itmam (Cevhere i behiyyei ahmediye fi şerhil vasiyyetil muhammediye)tesmiye olundu.
Evvela malum olsunki:
Ehli tasnif beynin de vacibdirki:
Kitaplarının evvelinde Besmele şerifeyi zikir edip teliflerinin taatı makbule olması hakkında
ismi celiluşşan vesilesiyle hak tealadan nusret taleb ederler.
Badehu telifi kitap bir nimeti azime olup ona muvaffak oldukları için hamdele ile bedeyleyup
hak telaya sena ederler.Ve dahi fahri cihan rasülüllah sa.dini islamı tebliğ eylemekte hak ile kulları beyninde vasıtayi celile tül kadr olup.
Zulumatı küfür ve cehaletden halasa vesileyi azime olduğu için ana salat ve selam ederler.
Dahi Al ve ashab rıdvanullahi aleyhim ecmain rasülüllah ile sair ehli islam arasında
dini islamı nakil ve rivayet olup vesile oldukları için dahi zikir ederler.
Mea haza Musannıf merhum risalesinin evvelinde Besmele ve hamdele yi zikir eyledi.
Ta kim kitabı bir taatı makbule nakısdan muberra ola.Böyle bir telif celilülkudre muvvaffak olduğuna hamdu sena eyleye Ve
Kuranı azimuşşanın üslubu hekimanesine muvafık ve selefi salihinin telifatına mutabık ola.
Badeh..Salat ve selamı zikir eyledi.Ta ki rasülüllah sa.in hukukunu eda ruzu ceza da şefaatı azimesine vesile ola.Musannıf merhum
evvela(bismillahirrahmanirrahim)dedi.
Bismillah yani Ben bu kitabın ibadeti makbule olmasında hak tealanın her bir ismi şerifi
istianesiyle telifine şuruederim.
(Errahman)Oyle Allahu teala ki.ekmali rahmet ile mevsufdur.
Rahmet ehli lüğat indinde rikkati kalb manasına gelir.Bu mana Allahu teala hakkında
muhaldir.Ve selefi salihin rıdvanullahi aleyhim aslı malumdur.
Vasfını Allahu teala bilir.deyup tefsir etmediler.Kezalik zahir manası Malum olmayan ayatı muteşabihat ve ehadisi muteşabihe
nekadar var ise cümlesinin manayı muradını hak tealanın ilmine tefviz edip tefsir ve tevil etmediler.
Amma halef uleması zamanlarında muşebbihe ve mucessime gibi ehli dalalet zuhur ettiği için
herbir muteşabihe munasib mana ile tevil ve tefsir ettiler.
Anın için rahmeti inam ve ihsan ile tevil edip rahmanı inam ve ihsan edici demektir.dediler.
Eğer alemi dünyaya ahil ounurise müminlere ve kafirlere nimet verici demek olur.
(Errahim)ancak ahiret de ehli imana nimet verici demektir.Yahut Yahut rahman iki cihana hamil olunur ise iki cihanın ulu nimetlerini
verici demek olur.R>ahim anın tetimmesi gibi
olur Bu bab da dahi mana çokdur.
(Elhamdulillah)
Yani her bir hamd Allahu tealaya mahsusdur.Hamd deyu lisan ile tazim kasdıyla
sena ve zikri cemil ihtiyari nesne üzerine nimet mugabelesin de olmak şart değildir.
Hamd nimet olsada o nimet geri alınsada yine edilmelidir.
(Ellezi)Şol Allahu teala ki..
(hedanalislam)Biz müminleri dini islama hidayet ve irşad eyledi.
Hidayet iki kısımdır.Birisi hidayeti ammedir..Akıl ve temyiz ve rasül ve kitab
vermek tarikıyla mukelleflere bu hidayet olmuştur.
Ve birisi Hidayeti hassadır.İlmi nafi ve ameli saliha tevfik tarikıyla
mukelleflere bu hidayet olur.Şimdi mutlak hidayetin manası
ehli sünnetin indin de Matlubun tarikına lutuf ile delalet etmektir.
Idlal anın zıddıdır.Bu manaca hidayet Hak tealaya isnad olunur.
Allahul hadi gibi..
Ve rasüle dahi isnad olunur.(Ve inneke letehdi ala sıratınmustegim)gibi.
Yani ey rasülü zi şan Tahkik sen ümmeti hakka delalaet edersin.
Ve kurana isnad olunur.(Hazal Kuranu yehdi lilleti hiye egvamu)
Yani tahkik şu kuran kerim şol tarika ki ol cümle tarikatlerden doğrudur.
İmam hz.Şeyh Eşari nin indin de Kullar da ihtida ve rüşdü halk eylemek manasına dır.
Bu suretde fil hakika hidayet edici ancak Allahu tealadır.Ve rasül ve kitab sebeb olur.
Ve dahi İSLAM şeri de İman manasına dır.
Amma dini islam:Muhammed mustafa sa.Allahu teala dan tebliğ eylediği
ahkamın ismidir.Tarifi budur.:Vadun ilhiyyun sigun lizeviluguli bihtiyarihimil mahmude
ilel hayri bizzat.Yani:Dini Hak tealadantayin olunmuştur.
Bu kayıt ile adetler ve kanunlar çıktı.(saigun lizevil uguli)Yani akılları sevkedicidir.
Bu kayıt ile Hak tealanın sair efali çıktı.Nebatat icad eylemek yaz ve kış yaratmak
ve diğerlerigibi..(bihtiyarihimil mehmude)Yani aklılların irade i cüziyeleri sebebiyle
sevkedicidir.(ilelhayri bizzat)Maksudum bizzat olan hayra sevkedicidir.demektir.
imamı din,imamı azam r.a.m.indin de yalınız itikada muteallık ahkamdır.Ona üsul denir.
Ve ahkamı asliyedir.Nesih ve tebdil kabul etmez.Cemi enbiya as.din de muttefiklerdir.
Ve amala muetallik olana ahkamı şeri ve fürüu derler.
Ve Ahkamı feriyei zahire dir. Ve enbiyaı kiram as.şeriatları muhtelifdir.Ve Eşaire indin de
Din ve şeriat bir manaya dır.
(Ve cealna )dahi Allahu tela bizi kıldı..
(Min Ümmeti Muhammed)
Ummeyi muhammed den kıldı..
(Aleyhissalatu vesselam.)
Hak tealanın rahmeti azimesi ve melaike i kıramin
enavı tazim ile istiğfarı ve muminlerin duaı hayrı
senaları ve dahi layık olamyacak nesnelerden
selamet bulmak Muhammet as.ın üzerine olsun.
Malum olsun ki:
Bir peygamber bir taifeye geldikte ol taife
anın ümmeti ve cemaatı olur.İman getüreler.
Ümmeti icabetdirler.iman getireler.
İman getirmeyenler ümmeti davetdirler.
muhammed mustafa sa.ahir zaman da peyğamberi olup
inse ve cinne mursel olmuşlardır.
Nekadar ins v ecin varise anın ümmetidir.İman getirenler
ümmeti icabet geirmeyenler ümmeti davetdirler.
Ümmeti icabet bi hasbeil itikad bir rivayetde yetmişüç
firka olmuştur.Bir fırkası ehli necatdırki,anlara ehli sünnet
vel cemaat denir.Ma adası ehli dalaletdir.
(Vassalatu Vesselamu)Hak tealanın rahmeti kamilesi ve melaikei kıramın
enavı tazim ile istiğfarı ve muminlerin duai hayrı ve senaları ve dahi selameti
azimesi (Ala cemil enbiya i velmurseline)Cümle peyğamberler ve murseller üzerine
dir.Ve mursel manaları inşaallahu teala mahallinde zikir olunur.
(Hususan minhum )Salatu selam enbiya ve murselinden hususan
(Ala efdalil mahlugiyne Muhammedin)cümle mahlukun efdali üzerine ki
Muhammed as dir..Cümleden efdal olmak onun sıfatı hassasındandır.
Ve inşaallahu teala mahallinde zikir olunur.
(Ve alihi)Dahi salatu selam muhammed as.ın aali üzerinedir.
Aal demek:ehil ve garabeti demektir.Ali abbas ali ali..ali cafer Ali Ukayl
Ali haris bin abdullmuttalibgibi..yahut milleti muhammediyeye tabi olanlar demektir.
(Ve sahbihi ecmain) Ve cümle ashabı üzerinedir.Ashab şol müminlerdir ki.
rasülüllah sa in vaktin de bulunup peyğamberi görmüşlerdir.Yahut peyğamber as.onları görmüş dür.Amma şol müminlerdir ki
ol zamanda bulunup görüşmek müyesser olmayan
lara muhadram denir.Bazı ulema indin de Muhadramun ashabdandır.Ve bazı ulema indinde
kibarı tabiindendir.Gavli muhtar da budur.Ibni Hacerilaskalani üsulu hadis de
bunu tashih eyledi.(Amma Badu)Hak tealanın mağfiretine ve rahmetine ziyadesiyle
muhtac olan musannıf merhumun vasiyyeti ve emridir ki ahir ömrün de umuru diniyye de
ehem olan mesaili şerifeyi cemedip kendisine ve ıhvanı diniyeye mucibiyle amel etmeyi
tenbih edip ısmarlamıştır.Ebu Hanife mezhebin de fakir deyu nısab dan egal nesneye malik
olana derler.Miskin deyu hiç nesnesi olmayana derler.İmamı Malik mezhebin de de
budur.İmamı Şafi ve imamı Ahmed mezheplerin de bunun aksidir.Ve Ebu Hanifeden bir rivayet de böyledir.
(Elhakir)öyle fakirdir ki zelildir.Musannıf merhum kendi nefsini
hazım için ve hak tealadan ziyade mağfiret ve rahmet talebi için kendiisini fakr ve hakaret ile
vasıf eyledi.Nitekim kamillerin adeti böyledir.
(El muterifu bilaczi vettaksir)Öyle fakir ve hakir dir kiaciz olduğunu ve hak telanın verdiği
nimeti celileleri mukabelesin de şükür etmekten gasır olduğunu ıkrar edicidir.
Hak tealaya şükür etmekten aciz ve kusur u itirafıyla vasıfetti.Şakirlerden olmak için..
(Muhammed bin Pir Ali)musannıf merhumun ismi Muhammed dir.Babasının ismi Alidir.
(Afa anhumal afvel ula)Kendisinden ve babasından uluv sıfatlarıyla mevsuf olan Allah afveylesin.
(Linefsihi)bu güzide vasiyyet kendi nefsi içindir.
(Veli cemiıl mukellefine)Ve sair akıl ve baliğ olan müminler için bir vasiyyetdir.
(ketebeha)Musannıf merhum bu vasiyyeti cem ve telif edip yazdı.
(Bitürkiye el usmaniye9türkce lisanı ile yazdı ki
(Li yuamme nefuha)Bu vasiyyetin cümle müminlere nefi aam,ve şamil olsun.
Eğer arapca olsa yalınız alimler anlar.Amma türkce oldukta sair muminler dahi
intifa ederler.Fi nefsil emr merhum bu risaleyi şerife yi bir eseri celil etmiştirki
cümle memaliki isalmiyede meşhur olup sağir ve kebirandan din ve amel öğreneler.
Allah ona rahmet etsin...Amin
(BEYANI SIFATI SELBİYE)
(BEYANI SIFATI SELBİYE)
Selbiye Sıfatının Beyanı
Musannıf ra.Hak teala hzçnin sıfatı selbiyesi beyanını sıfatı sübutie beyanı üzerine
takdim eyledi.Zira nakaisden tenzihe eylemek sıfatı kemal ile tevsifden mukaddem olur.
(Malum olaki sıfatı itibariye altıdır..1.Vücud
Varolmak manasındadır.Ana sıfatı nefsiye de denir.Zatı celiliye onsuz tasavvur olunmadığı için beşine sıfatı selbiye denir.Bunlar
kıdem baka kıyamı binefsihi vahdaniyet muhalefetun lilhavadis..Bunların manalarında selb nefi bulunduğu için sıfatı selbiye denir.
Zira Kıdem manası varlığının evveli olmamak.
Baka varlığının sonu olmamaktır.Kıyamı binefsihi,zatı celilesi kaim ve sabit olmakta bir mekana muhtaç omamak demektir.
Vahdaniyet:
a.vahdeti zatiye.i amme dir ki eczası olmamak manasına dır.
b.Vahdeti vasfiyyei hassa dır ki zatında ve sıfatında ve dahi efalın da nazıri ve şeriki olmamak
mesela Vacibul vücud bizzat olmak ve anın hayatı ve ilmi ve kudreti ve sair sıfatı sübutiyesi gibi
bu sıfatlar bir zat da dahi bulunmayup ancak Allahju tealaya mahsus olmak
Vahdeti vasfiyenin manası dır. Allah vahid demek Manası la şerike leh vela nazire leh demek manalarına dır.
Ve Tevhidi şeri ve bu vahdeti vasfiyeyi bşylece itikad eylemektir.
Muhalefetun lil havadis manası mahlukata muşabih olmamak Hak tealanın zatı celilesi ve sıfatı cemilesi mahlukatın
birisinin zatına ve sıfatına benzemez.Ve evsafı imkandan munezzehdir.
Va dahi malum olaki Musannıf merhum bu makamda sıfatı selbiye ve sıafatı nefsiyeleri mubtedilere tefhimi asan olan
üslub üzere tabir ve tefsir eyledi.Ve dedi(Evvel vasiyetim oldur ki:)yani ıhvanı dine cümle vasiyetlerden evvel vasiyetim
ve emrim ve nasihatım ol dur ki:(ideler şehadet)
Yani kalbleriyle tasdik,lisanlarıyla ikrar ideler.
(İderimki)Yani ben tasdik ve ikrar ederim ki(Ibadete layık ve mustehak)Yani kendine tezellül ve huzu olunmağa layık ve zatında mustah(kimse yoktur)
Bir zat asla mabud olmağa mustahak değildir.
(illallahu teala vardır)Cümle ıbadet ve taatler ona layıktır.Zira ol cümleye haliktır.Ol mahlukat kenine tezellülünü iktizaeder.Ve Ukelanın envaı
ıbadetine mustehak olur.Ve hak tealanın varlığına cemi mahlukat delildir.(Malum olaki Allahu tealanın marifetini tahsil için mahlukata nazar ve
tefekkur eylemek aklen üzerine ve şeran dahi vacibdir.Nitekim Hak teala buyurur:
(gulinzuru maza fissemavati vel erdı) yani ey rasülüm halak deki nazar ediniz yüce göklere
ve yerler de olan acaib masnuatı görüp halikın varlığını ve kemalatını tasdik ve ıkrarediniz.demektir.Ve bir ayeti kerime de dahi :
İnne fi halkıssemavati vel erdı
vehtilafilleyli vennehari le ayatilliulililelbab)yani Tahkik gökleri bu acib üslub üzere icad edip
birbiri üstünde gubbe gibi tertib olunup ve billur gibi burak ve nice kevakiple zinet verilup
ve şems ve gamer ile cihan munevver kılınmaktadır.Ve yerlerde deryalar ve ırmaklar icad olup ve nice memleketler ve şehirler yaradılıp
herbirinde beni adem ve sair hayvanat sakin olunup ve nice sahralar ve mezraalar ve bağlar ve bostanlar halkolunup ve onlardan insana
ve hayvanata rızık icadolunmaktadır.Ve cihan için de gece olup halk matluplarına say edip
maksudlarını kesbederler.Ve gece kah uzun ve kah kısa ve gündüz kah uzun ve kah kısa olup
biribirleri akabince gelmelerinde akıller için nice alametler ve deliller vardırki Hak tealanın varlığına ve kudretine ve ilmine ve iradesine
ve razzak olduğuna ve dahi vahdaniyetine delalaeti akliyei katiye ile delalet eder.demktir.Bu ayeti kerime nazilolduğu vakit de
Rasülüllah sa.Şöyle buyurdu ki:
Veylun limen kara eha velem yetefekker fiha
Yani Veyil ve helak şunlaraki bu ayeti kerimei kıraat edip mahlukatda tefekkur etmeye..
İmdi Bu ayeti kerime ve emsaline nazar ve tefekkur eylemeyen kimseler hakkıında olan bu hadisi şerif deki vaid şedid marifetullah tahsil
için nazar ve tefekkur elemek vacibi şeri olduğuna delillerdir.Mutezile indin de Bu vücübu akli ile vacibdir.Marifetden murad
Hak tealanın vucudu ve vahdaniyeti ni ve sıfatıkemaliyesini marifet ve tasdikdir.V e bu marifet nazarı sahihile hasıl olur.
Üstazın irşadına hacet olmaz.Nitekim bazı arabiden marifetullah süal olundukta demişki:El baaretu tedullu alel baiir.Ve asarul
ekdam alel mesir efe semaun zatu ebracin ve erdun zati fucacin keyfe la tedullan alel latiful habir..
Yanı deve asarı karibane delalet eder.Ayakları asarı yürünmüş tarika benzer.Buruclar sahibi gökler ve ulu yollar sahibi yerler latif ve
habir olan Allahu tealaya delalet etmez mi?
İsmailiye taifesinin imamı masum irşadına muhtacdır dedikleri batıldır.Sahibi şeriatın talim ve tebliğ ettiği Kuranı kerimin beyanı kifayet eder.
Ve akaidi islamiye ye şeri şerifden achz olunursa muteber olur.
Sebebi necat olsun için ve dahi marifeti cümle vacibler ve farzlardan mukaddem farzdır.)Ve amma Hak tealanın yine kunhü hakikatını bilmek
,değilmidir?Ihtilaf vardır.
imamul haremeyn ve anın emsali ehli tahkik muhaldir dediler.Ve bazıları mümkindir dediler.Lakin vaki değildir.(ve bazıları dünya da vakiolmaz
lakin cennet de vuku zannı ğalibdir.(İmamı fahrettin bazı kitaplarında şöyle zikir eyledi Allahu tealanın varlığı aşikara dır.
Tefekkur etmeye muhtac değildir.Nitekim Hak teala buyuurur.">Efillahi şekkun fatırıssemavati vel erdı"Yani yerleri ve gökleri yaratıcı olan Allahu
teala nın varlığı şol kadar aşikaredirki asla şek olunmayı kabul etmez demektir.
(Şeriki)yani mülkün de ve tasarrufatın da ve efalinde ortağı (Ve naziri)Yani zatı celilesin de ve sıfatı aliyyesin de misli ve ana benzer bir zat (yoktur)
Olması dahi mümkin değildir.Bu kelam vahdaniyet manasını ifade eder.Vahdaniyeti isbat eylemekte delili akli ve delili nakli zikir ederiz.
Delili akli şöyledir ki eğer iki ilah olaydı beyinlerinde mumanat ve efalde muhalefet mumkin oluridi.bu takdirce bir nesnenin birisi vücudunu,
birisi ademini muradeylese Mesela iki zıd bir lahza da bulunmak lazım gelir.Bu ise batıldır.Ve yahut ikisinin dahi muradı olmasa ikisi dahi aciz olmak
lazım gelir.Aciz ise üluhiyete munafidir.Bu dahi fasiddir.
Yahut birisinin muradı hasıl olup birisinin olmasa aciz olmak lazım gelir.Aciz olan ilah olamaz.İlah farz olunan ilah olmamak lazım geldi.Bu dahi batıldır.
Hak tealanın cemi efali ve mahlukatı nızamı vahid üzere olup ıhtilalden ariolduğu delil katidirki ilahul alemin bir dir.Şerik ve nazir ve muarızdan
munezzehdir.Ve dahi ğayri delil akliler vardır.Yani delilsiz akıliler yada akılsızlar vardır.Hak tealanın vahdaniyeti meselesi daruriyata mulhak olduğu için

ulema rahm.ekseri teliflerin de delil zikiretmezler.Amma delili nakli hak teala buyurur:
"Falem ennehu la ilahe illallah"Yani sen bilki tahkik şanullahi tealadan ğayri ilah yoktur."Ve ilahukum ilahun vahidun"Ey kullarım sizin mabudunuz bir ilahdır.
""La ilehe illahu"andan ğayri bir ilah yoktur.Ve kuranı kerim de Vahdaniyet ve hakkında çok ayatı ızam vardır ki,rabbul alemin celle şanuhu birdir şerikden ve
nazirden munezzehdir.
"Leyse kemislihi şeyun"Hak tealanın misli yoktur. Ve dahi mümkin değildir.
Musannıf merhum müşrikleri ve muşebbehe taifelerini redeyledi.Amma muşrikler iki kısımdır.Bir kısmı üluhiyet de müşriklerdir.Bir kısmı ibadetde müşriklerdir.
Üluhiyet de müşrikler Bir kaç sınıfdır.
1.Mecusiler.
Onlar şöyle yuum ettiler ki
Haşa halik ikdir.Birisi hayırı halikdır ona Yezdan denir
Ve birisi şerri halikdır,Ehirmen dediler.
2.Bir sınıf tabiyyun dır.Onlar şöyle zuumettilerki Müessir dörtdür.
Hararet burudet,rutubet yebuset dir.bunlar eşyada tesir eder deyup zuhal.muşteri.deyup sıfat kudret ve tekvinde muşrik oldular.
3.Bir sınıf dahi Eflakiyyun dur.Onlar şöyle zuum ettiler ki >Cihanda muessir yedidir.
Zuhal,muşter.ve merih,ve zühre.ve atarid şems ve kamer ..yıldızlarını ahvali alem de muessir
ve mutesarrıf itikad eylediler.bunların mezahibi fasideleri batıl olduğu ehli iman indin de zahirdir.Amma ibadet de muşrikler asname tapanlardır ki,
kemal mertebe cehaletlerinden
naşi kendi yaptıkları bunlara ibadet eYleyup bunlar bizi Hak tealaya karib idup indallah bizlere şefaat ederler.diye zuum ederler.
Nasara taifesinin meşhuru üç fırkadır.
1.Hak teala bir cevherdir ki anın üç uknumu vardır.Cevher den muradları gaimu bizzat demektir.Ve Uknum dan muradları sıfatdır.Yani vucud ve
hayat,ilim sıfatlarına eganim dediler.Vucud a aab dediler.Hayata ruhul kudus dediler.İlme ıBN dediler.
2.Bunların bir fırkası Melaikiyedir.Şöyle zuum ettiler ki:
İlim sıfatı İsa as.dır.Cesedine hulul edip yağ ile süd imtizac ettikleri gibi imtizac etmiştir.
dediler.Ve bir kısmı yakubiye dir.Onlar şöyle zuum ettiler ki:
ılım Ugnumu HzçMeryem as.dir.(ra)Onun karnın da et ve kan ve sair aza ile insan suretine
girip dünyaya gelmiştir ki is as dir.İlmi uknuminin aynı olup hemen kendisi Allahdır dediler.
éteala amma yeguluzzalimune"
Ve bir fırkası Nasturiye dir.Onlar şöyle zuum ettiler ki Hak teala İsa as da işrak etimiştir.
Guneş billur üzerine zıya verip işrak ettigi gibi ..
Ve bazı fırkaları dahi şöyle zuum ettiler ki melek insan şekline girdiği gibi Hak teala dahi
insan şekline girup dünyaya zuhur etmiştir ki Ol isa as dir.dediler.bu mezhebi batılları ıhdas edip kitaplarına yazup ashabı isaya isnad ve buhtanı azim ettiler.Bunların cümlesi kafir olduklarını
Hak teala Kuranı kerimin de zikir eylemiştir.
Nitekim buyurur:"lekad keferallezine galu innallahe salisu selaseti.".Küfür edenler Allah üçün üçüncüsüdür dediler.
Yani kafir oldular şol taife ki Allah üçün üçüncüsüdür.(üç nesnenin birisidir.)dediler.Bunlar melaikedir ki vuduu ugnumu
Allahdır.Hayat ugnumu Ruhul gudus dur.Yani cebraildir.İlim ugnumu İsa a as dir.dediler.Hak teala subhane teala
ğayet de red edip "vemamin ilahin illa ilahun vahidun"buyurdu.Yani hiç asla Allahu tealadan ğayri ilah
yoktur.Ve bir ayeti kerime de "lekad keferallezine galu innallahe huvel mesihubnu meryem"Yani tahkik küfür etti şol yakubiye taifesi ve
onlar gibiler ki.Allahu teala ancak meryem oğlu mesihdir.dediler.Zira İsa nın kendisi Allahdır.dediler,yemek yedi,su içti.Giyindi ve kuşandı.
Ve anadan doğdu.Ve sureti ve şekli olup insan oldu.Ve sıfatı insaniye anın hakkında mevcud oldu.dediler.Amma muşebbihe ve mucessime
taifeleri ki bunlardan bir taife reziledir.Hak tealaya etden ve deriden ve kandan murekkeb deyup insan suretindedir dedi.Ve kimisi
Genc oğlan suretindedir.dedi.Ve kimisi kocamış kişi(ihtiyar)kişi suretin de dir dedi.Ve kimisi Nurdandır lakin kendi karışıyla yedi karışdır
dedi.Ve kimisi Yukarı tarafda arş üzerin de dır deyup bir mekandan bir mekana hareket ve intikal eylemesi caizdir.,dedi.
Ve kimisi arş üzerin de olup arşın hertarafından dört parmak mıkdarı büyükdur dedi.Ve arş anın altın da sada verip yeni semer üzerine
ağır yük konsa nice sada verup gıcırdar ise öylece gıcırdar dedi.Ve kimisi Yukarı tarafdadır.Anıniçiun duanın kıblesi üst tarfdır.dedi.
Şiia taifesinin eşkıyaları Hak teala hz.Aliye ve evladına hulul eyledi.dediler.Ve genc oğlanlara nazar edip anlarda cemalullahı görürüz.derler.
Anların dedikleri vucudu mutlak emri mevhumdur.Aslı yokdur.Ğayet de batıl mezhepdir.Bu vucudu mutlak dedikleri eczadan murekkebdir.
Hadisdir.Hayali fasid sahibleri bu mezhebi peydah ettiler.İmdi musannıf merhum Bu zikirolunan taife i rezileyi rededip dedi.Libas(giymeden
ve)Kuşak(kuşanmadan)Yemek(yemeden)Su(içmeden)bunların lazımı olan uyku(uyumaktan)anadan(doğmaktan)kendisi kız ve erkek evlad
(doğurmadan ve)kendisi(avretden)yani zevcesi olmadan (ve kızdan ve oğlandan munezzehdir.)Yani kız ve oğlan evladı yoktur.
Bunların cümlesinden aridir ve beridir.
(İmdi yakubiye ve melaikiye ve mucessime taifelerini musannıf bu kelamla redeyledi.Ve abede i esnamı dahi redeyledi.
Zira ensaradan yakubiye taifesi İsa as Allahu tealadır.dediler.Ve libas giyinur ve kuşanur ve yemek yer.ve su içer ve uyku uyur.
dediler.İsa as da bu sıfatlar vardır.Ve anadan doğdu.Ve melaike ile yahud taifesi dahi redolundu.Zira melaike taifesi isa as Hak
tealanın oğludur.
Ve meryerm hatunudur.dediler.Yahud taifesi uzeyir as oğludur.dediler.Nitekim Kuranı kerimde zikir oundu:Ve galetilyehudu uzeyirıbnullah
"Yani Yahud taifesi Uzeyir Hak telanın oğludur.dediler."Ve galeittinnasara al mesihubnullahi "Ve melaike nasarası isa as hak tealanın oğludur.
dediler."mettchaze sahibeten vela veleda"Yani Allahu teala hatun edinmedi Ve oğul ve kız edinmedi.Ve abede.i asnam taifesi meleike Allahu
tealanın kızlarıdır.dediler.Allahu teala bunların cümlesinden munezzehdir.red eder.Buyurdu:(Gul Huvallahu ahad)Yani rasülüm Hak tealanın
vasfından sual edenlere deki Allahu teala zatın da birdir.İnkısam kabül etmez.(Allahussamed) Allahu tealaya cümle kainat her halde muhtacdır.
Ve Cümle halk onun fugarasıdır.
(Lem yelid)Allah u teala erkek ve kız doğurmadı (Velem yuled)Ve kendisi anadan doğmadı.
Bunlar nasara ile abede-i asnamı rededer.Nitekim mezhepleri zikirolundu.(Velem yekun lehu kufuven ahad)Dahi bir şey Hak tealaya küfüv ve şerik,
nazir olmadı.Bu kelam muşrikleri muşebbihe ve mucessime taifesini reddir.Ey Akılı nazariyat musannıf merhum ra.a.bu kalil kelam ile bu kadar taife -i
batılenin reddine işaret eyledi.
Ve Hak tealayı bunların akaidi batılesinden tenzih edip itikad hakkı ehli imana beyan eyledi.
Boylece noksan sıfatlar Allahu teala hakkında muhal olduğunu beyan edip buyurdu.(Bu nesneler) ve kuşak kuşanmak yemek ve içmek ve uyumak ve
doğmak ve doğurmak Ve avret olmak ve oğul ve kız evladı olmak (Onda olmaz).Hak tealada bu vasıflar yoktur.(Ve olmak dahi mumkin değildir.)
Zira bu sıfatlar mahlukların sıfatlarıdır.Mezhebi ehli sünnet de Hak tealanın zatı celilesi ve sıfatı cemilesi sair zatlardan bil kulliye mumtaz.
muğayirdir.
Ve asla bir nesneye benzemez.Ve kainatın sıfatından ve ahvalinden munezzehdir.Cumhuru mutezile indinde Haşa hak tealanın zatı celilesi sair
zatlar gibi olup vacibul vucud olmak ve hay olmak,alim olmak,kadir olmak sıfatlarıyla fark olunur dediler.
Ebu haşim mutezili sair zatlardan farkı uluhiyetledir deyu zuumeyledi.Allahu teala kuranı kerimin de buyurdu:(Leyse kemislihi şeyun)Yani Hak
tealanın misli yoktur.olmak mumkin değildir.(Gökde ve yerde değildir.Mekandan munezzehdir.)Zira mekan deyu buudu mevhuma dır ki cisim
dahil olur.Hak teala cisim ve cismani olmaktan beridir.Mekan ve zaman anın şanında muhaldir.Ve cisimin havasıından munezzehdir.Musannıf Allahu tealayı
Tenzih makamında tefdil edib ve cihet isabat eden taifeyi batıleyi redetmekte ziyade ihtimam ve itikad hakkı tefhim için bastı kelam idup dedi.
(Sağda ve solda Ve önde ve ardda ve üstde ve altda değildir.)Bunlara cihet ve taraf denir.Yani Hak teala bir kimsenin sağ tarafında yahud sol
tarafında yahut ön tarafında yahut üst tarafında yahut ard tarafında yahut alt tarafında değildir.Zira Bu etrafı ecsamın hassasındandır.Hak teala
cisim ve cismani olmaktan munezzehdir.Ve tarafda olmaktan dahi munezzehdir.Zahiriyyun taifesi hak tealaya cihet isbatettiler.Hatta ibni
Teymiye Ve etbaı şöyle zuumettiler ki Hak teala üst tarafdadır.
deyup üst taraf duaların kıblesidir.Hak teala üst tarafda olduğu için dua olaundukta teveccüh ana olunur,dediler.Ve şeri muhammedi Kaabe i
mukerreme Beytullah olduğunu isbat ve ibadetde kıble olduğunu beyan ve tayin ettiği gibi Hak teala dahi üst tarafda olduğunu beyan dudakve
tayin eylemiştir.dediler.Ve ehli sünnet indinde ibadetin ve duanın kıblesi kaabe,i mukerreme dir.Ve Hak teala cümle etrafdsa olmaktan beridir.
Cihedden münezzehdir.Hak tealanın sağı ve solu ve önü ve ardı ve üstü ve ardı yoktur.
Zira bunlar cisimde olur.Hak teala hakkında muhaldir.Ve dahi musannıf r.a.m.mucessime ve müşebbihe ve hululiye taifelerini redeyleyup dedi.
(Suretden)Yani insan ve ğayri süretde olmaktan (ve şekilden)Uzun yahut kısa yahut dört köşeli veya ğayrı gıyafdan olmaktan (ve renkden)yeşil
yahut kırmızı veya ğayrı tarzda olmaktan ve( azadan munezzehdir..)Mesela baş ve dimağ,kulak ve ve yanak,göz ve kaş,çene ve ağız,dil ve diş,
dudak ve el,kollar ve parmaklar ayak ve baldır gibi nesnelerden münezzehdir.
Ve dahi musannıf r.a.m.mucessime ve müşebbihe ve hululiye taifelerini redeyleyup dedi.(Suretden)Yani insan ve ğayri süretde olmaktan
(ve şekilden)Uzun yahut kısa yahut dört köşeli veya ğayrı gıyafdan olmaktan (ve renkden)yeşil yahut kırmızı veya ğayrı tarzda olmaktan ve
( azadan munezzehdir..)Mesela baş ve dimağ,kulak ve ve yanak,göz ve kaş,çene ve ağız,dil ve diş, dudak ve el,kollar ve parmaklar ayak ve baldır
gibi nesnelerden munezzehdir.Bu kelam ile mucessime ve muşebbihe taifelerini redeyledi.Zira anlar suret ve aza isbatedip kimisi genc oğlan
suretindedir.Ve kimisi kocamış kimse suretindedir.Ve kimisi yedi karıştır,dediler.Nitekim yukarıda beyan olundu.
Malum ola ki ayati kuraniye de ve ehadisi nebeviye de vakiolan muteşabihat Mesela:
"Errahmanu alelarşisteva ,vehuvelgahiru fevga ibadih,yedullahi fevga eydiyhim,ve ğayrılarını selefi salihin rahm.tefsir etmeyup manayı
muradını hak tealanın ilmine havaledip muradını Allahu teala bilir,dediler.Bu tarik tarikı eslemdir.Nitekim Hak teala buyurur.
"Vema yalemu tevilehu şllallahu"Yani muteşabih olanların manayı maksudunu ancak Allahu teala bilur.29 süre evvelinde olan kelimeler ki Mesela:
eliflammim kaf ha ayın sad,yasin,ha mim,ve ğayrıları muteşabihatdandır.Ve halef uleması rahm.allahu teala zamanlarında fırakı dalle mucessime
ve muşebbihe gibiler çok olduğu için muteşabihata zan tarikıyla munasib manalar ile tevil ittiler.Ehli dalali red ve muminlerin itikadlarını hıfz için
mesela:Yed lafzına kudret,ve nimet manasına tefsir edup İstivaya istila ve muhafaza manası verdiler.Bu tarik tarikı ahkemdir.Ve malum olaki buraya
gelinceye dek muhalefetullil havadisin manasıdır.
(Varlığının evveli)ve ibtidası (ve ahiri)nihayeti (yoktur.)Varlık demek vucud manasınadır.Ve sıfatı nefsiyedir.Ula olmak Kıdem sıfatının manasıdır.
Ve ahiri olmamak baka sıfatının manasıdır. (Varlığı kendindendir.Ğayriden değildir)Musannıf rahm.Bu kelamı demeseydi güzel olur idi.Yukarıdaki
kelamından Hak tealanın kadim ve baki ve vacibulvucud malum oldu idi.Bu kelama hacet yok idi.Ve bu kelamdan bir yanlış nesne anlanırki Haşa
hak teala varlığını kendisi peyda etmiş anlanup vucudu sonradan arız olmuş manasını hatıra getirur.Bu ise batıldır.Zira hak tealanın varlığı ezelidir.
Ve zatı celilesinin sıfatı nefsiyesidir.O Vacibul vucuddur.
Eğer musannıf varlığı zatı celilesinin lazımıdır.Ve ezelidir.Zatından ayrılması muhaldir deseydi guzel olurdu.(Zatı şerifi bir hal üzere sabittir.)
Bu kelam kıyamı binefsihi sıfatının manasıdır ki kaim ve sabit olmakta mekana muhtac değildir.Hal demeyup zatı şerifesi devam üzere sabitdir
deseydi güzel olurdu.Hal deyu arız nesneye derler.Musannıf tenzihatda ihtimam ve hatıra gelen evham ve vesveseyi bil kulliye def için bastı kelam
edip insanın içerusune arız olan nesnelerden Hak tealayı tenzih eyledi.Ve dedi:(Hasta olmadan )ve sair ağrı ve sancı ve huzun gibi nesnelerden
(ve gussalanmadan)muradı hasıl olmayup ğam çekmeden )veKorkmadan Ve teğayyuratdan)ve duşmandan zarar isabetindenve uluhiyete zeval
gelmeden ve sıfatı kemaliyesine noksan ve zaaf arız olmadan ve efaline ve emrine ve hukmüne muraız peydaolmadan ve halel gelmeden beridir.
(Ve eksiklik sıfatlarından cümle beridir.)Cümle kemalatı ezelidir.Aciz ve kusur ve cehil ve zaaf ve yokolmak ve ayıp vesair uluhiyete layık olmayan
sıfatlardan munezzehdir.
(Cümle alem yoğiken ol varidi)Alem deyu mahlukata derler.Alamet manasınadır.Mahlukat hak tealanın varlığına alamet olduğu için alem denildi.
Musannıf rahm.Bu kelama felasife mezhebini redeyledi.Zira onlar heyula ve gökler,ve ukulu aşera ve nufusu tisa kadimlerdir,deiler.Ehli hak
tahkik ettiler ki Hak tealanın zatı celilesinden ve sıfatı kemaliyesinden madad kadim yoktur.Bu kainat hak tealanın icadı ile sonradan var olmuştur.
(Hiç kimseye muhtac değildir.)Hak teala zatında ve sıfatında ğanidir.Mahlukata muhtaç olduğu için halk etmedi. Belki kemalatını izhar ve varlğını
halka bildirmek için yaratdı.Bazı mulahide şöyle zuumu batıl etmişlerdir ki Hak teala mahlukata muhtaçdır,deyup el iyazu billah Allahu teala noksan
sıfatı isbat ettiler.Ve bazı kafirler şöyle zuum ettilerki Hak teala fakirdir.Bizler ağniyayiz.dediler.Bu kelam ile musannıf onları redeyledi.Ve hak teala
kelamı kdimin de buyurdu:"Ya eyyhennasu entumul fugarau ilallahi huvel ğaniyyul hamid "yani ey insan sizler herhalde hak tealaya muhtaclarsınız.
Ve onun fakirlerisiniz.Hak teala cümleden ğanidir.Ve zatında sıfatı kemaliye ile muttasıfdır.Ve hamdu sena ona mahsusdur.
Bir ayeti kerime de"İnnellahe ğaniyyun anil alemine"tahkik Hak teala cemi kainatdan ğanidir.zatında sıfatı kemali ile muttasıfdır.cümle abidlerin
ibadetlernin sevabı kendilerine vasıl olur.Ve asilerin ısayanlarının ukubeti kendilerine vasıl olur.(acizden beridir.)Allahu teala kudreti kamile ile
muttasıfdır.cemi kainata gücü yetişir.Asla bir nesneyi yaratmadan aciz ve zayıf olmaz.(dilese o bu cümle alemi biranda yokeder)Zira bu kainat
varolmayı yokolmayı kabül edicidir.Allahu teala kemali iradet ve kemali kudret ile mevsufdur.Var olmasını dilediği elbette varolur.Yok olmasını
dilediği bir nesne ona muhalefet edemez.Cümle eşyanın hükmüne musahhirdır.Yani hükmeder.(Ve dilese geri bir anda vareder.)Bunların
varlığı ve yokluğu kabül edici olduğu için Hak teala onları dilese vareder,dilese yokeder.Musannıf rahm.Felasifeyi redeyledi.
Zira onlar dedilerki Bir şey yokolduktan sonra geri varolması muhaldir,deyu kainatın maddeleri bil kulliye yok olması muhaldir,dediler.
Ehli Hak şöyle tahkik ettilerki kainat mumkinul vucud olup varlığı ve yokluğu kabildir.Zatları ve sıfatları hiç yok iken Allahu tealanın yaratmasıyla varolmuşlardır.
Hak teala dilese nice kerre bunları var ve yok eylese mumkindir.(Ve ona hiçbir nesne güç gelmez.)Ve eğer bir nesne güç ve zahmetli gelse aciz ve zayıf olması gerekir.
Bu ise Hak teala hakkında muhaldir.Zira bir aciz ve zayıf ve yorulmak sıfatı nakısdır.Ve mahluk sıfatıdır.Hak teala ondan munezzehdir.Bazı mahlukatı tedricle yarattığı
acinden ve kudreti tiz yaratmağa yetişemediğinden değildir.Belki bu cihanı alemi hikmetdir.Ve alemi hikmet de maslahat tedricde olduğu için tedricle yaratır.
Kafirler şöyle zuum ettiler ki Hak teala yerleri ve gökleri halkettikte yoruldu dediler.Hak teala bizzat kendisi onları redeyledi.(Velem ya ye bi chalgıhinne)Yani
Hak teala mahlukatı yaratmakta hiç yorulmadı.
Aciz ve zayıf olmadı.Musannıf merhum redetmeye işaret eyledi.(Bir sekcek)Belki bir zerre(yaratmağla yedi gat gökleri ve yedi kat yerleri )ve nice bunların misillş
alemleri (yaratmak beraberdir.Aynıdır.)Zira hak tealanın sıfatı kamiledir.Ve bu kainat mumkinatdır.Bir nesnenin zatı büyük ve ağırlığından anı yaratmak güçolmak
lazım gelmez.Zira Hak tealanın kudretinin ve tekvininin teallukı cemi mumkinata birebirdir.Ve cümle kainat anın icadına musahharlardır.(Kimse ona hüküm etmez.)
ve emir(etmez.)
Zira cümle eşya üzerine ğalibdir.Dilediği gibi mahlukata hikmünü icreder.Tasarrufunu nafiz edup bir kimse onun üzerine bir nesneyi farz ve vacib edemez.(Ol cümleye
hükümeder.)Zira cümlenin haliki ve malikidir.Ve hakimi mutlağıdır.Kuranı kerimin de buyurdu:(Yefalullahu ma yeşau ve yahkumu mayuridu)Yani Hak teala dilediğini
işler dilediğini hüküm ve emreder.
Ehli sğnnet mezhebinde kullara faideli olan nesneleri vermek Hak tealanın üzerine vacibdeğildir.Bazı kullarını ğani ve bazılarını fakir ettiği kendi hükmüyle ve dilemesiyledir.
Mutilere halalden verdiği aynı kermidir.Fasıklara ve zalimlere haramdan verdiği ğazabındandır.Ehli imanı cennete koyduğu fazlındandır.Ve ehli küfrü cehenneme koyduğu adlindendir.Üzerine hiçbir nesne vacib değildir.Kulların muhtacoldukları nesneleri yaratır.Ve onlardan bazı mazarratları defeder.Mezhebi muhtar da Efalullah mualleletun
bi masalihil ıbad dır.Musannıf mutezile mezheplerini red etmeye işaret eyledi.
Zira onlar dediler ki Kulları tarikı ibadete garib ve tarikı isyana baid edecek lutfu vermek Allahu tealaya vacibdir.Peyğamberler göndermek ve kitaplar vermek ve ulema
yaratmak gibi bağdad mutezilesi umuru diniyyede ve umuru dünyeviyede kullara faideli olan nesneleri vermek onun üzerine vacibdir,dediler.

Ve dahi Allahu teala zülümden beridir."İnnallaha la yezlimu misgale zerratin"Yani Hak teala hiçbir kimseye zerre kadar zülüm etmez.Ve bir ayeti kerime de:"Vemallahu yüridu zülmen lilalemine"Yani hak teala halka zülüm murad etmez.Ve bir ayeti kerime de "innallaha la yezlümunnase şeyan"Yani tahkik Allahu teala insana hiçbir şey zülüm etmez."vela kinnennase enfusehum yezlimune"Lakin insan ısyan etmekle kendi nefsine zülümeder.
Malum olaki zülüm üç manaya gelir:
1.Ğayrinin mülkünde izinsiz tasarruf etmektir.Bu mana Hak teala hakkında muhaldir.Zira cümle mülk ve melekut onundur.Şeriki yoktur kendi mülkün de dilediği gibi tasarruf eder.Bir kimse ona karşamaz.
2.Bir nesneyi mahalli olmayan yere koymaktır.Bu mana dahi onun hakkında muhaldir.Zira herşeyi hikmet ve maslahat ve faide ile işler.Bir şeyi bir mahalle koysa ol mahal ol şeye göre sair mahallerden aala ve enseb olur.Ve munasebetsiz nesne etmekten beridir.Ve bir manası bir canlı nesneye faidesiz azabetmektir.Bu mana dahi onun hakkında muhaldir.Zira azab ve ıtab etmesi vesair zararları yaratması maslahat ve faideden hali değildir.Faide olmasa abes ve sefahet olur.Hak teala abesden ve sefehden beridir.Fukeha şöyle belirttiler ki:Bir kimse mahlukatdan bir zerre faidesiz yaratılmıştır dese kafir olur.Hak tealaya abes ve sefahetle vasıfladığı için dediler.
Her nesneki yaratır,onda hikmet ve faide vardır.Her faideyi akıl anlamaz.Bir nesne de bir zararı cicüzi bulunsa onda faideyi külli bulunur.Ve maslahata vesile olur.Mesela Ateş yakar ve ondan zarar hasılolur.Lakin nice maslahata vesile olur.Yemek pişirmek yaş esvabı kurutmak ve soğuk oldukta insanı ve hayvanı ısıtmak gibi ..Ve yılan zehiri ile zarar eder.Lakin ondan tiryak hasıl olur.Envaı emraza mualece olur.
Velhasıl Hak tealanın her bir işinde nice hikmeti baliğa ve maslahatı kamile ve faideyi tamme vardır.Bie kimseden nefi görmeden Veya zarar görmeden beridir.Faide ve zarar kullara racidir.nitekim kuranı kerim de zikirolunur."in ahsentum ahsentum li enfusikum in eseetum feleha"Yani ey kullar eğer iyilik ederseniz ve eğer kemlik ederseniz kendi nefsiniz için edersiniz,Ve bir ayeti kerimede"men ihteda fe inneme yehtedi li nefsihi"yani herkimki hidayeti islamı kabul ederse ancak kendi nefsi için kabul eder."vemen dalle""ve herkim dallaet ve küfür kesbederse "fe innema yedıllu aleyha"ancak kendi nefsi üzerine dalalet kesbeder.Ve dararı ve azabı nefsine raciolur.(cümle kafirler)ins ve cin (mumin olsalar ve cümle fasıklar mutiolsalar.Ibadete dursalar ona bir faide hasıl olmaz.)Cümle imanın ve taatların faidesi kullara gelir.
Mutezile taifesi şöyle zuumettiler ki Alemi dünyada müminmlerin ettikleri iman ve ibadetler ahiretde hak tealanın ihsan edeceği cennete ve derecelere ıvazdır.Kullar amali salihayı hak tealaya ıvaz verirler,dediler.
Ehli sünnet şöyle tahkik ettiler ki bu iman ve aamali saliha nın cümlesi edna bir nimet mukabelesinde ıvaz olmaz.Zira aamali halk edip tefvik veren ancak Allahu tealadır.Ve amali salihayı itibareden ve kabül edn de Allahu teala dır.Eğer amali saliha ya itibar ve kabül etmese idi hemen sair efal gibi olur idi.Amali saliha bir şeyi kalildir.Ahiret nimetleri uludur.Ve bakidir.Kulların ibadetleri seadeti ebediyeye ıvaz olmaya kabil değildir.Lakin Hak teala İman ve teatı kendi lutuyla ahiret nimetlerine ve saadeti ebediyeye sebep ve şartı adi kılmıştır.Ve kendi fazlıyla onlara kıymet ve itibar vermiştir.Az emel mukabelesinde çok ecri baki verdiği fazlıyladır.Yoksa ıvaz cihetiyle değildir.
(Eğer cümle hak kafir olsalar ona hiç zarar gelmez.)Küfür ve şirk vesair günahların zararı ve ukubeti kullara gelir hak teala ezelde ve ebed te kemalatıyla mevsufdur.Kendine sonradan kemalat hasıl olmaz.Cümle kemalatı ezeliyedir.Ve noksanlardan munezzehdir.Bir kimse ona zarar kasdedemez.(Ona zarar veremez.)Şirk vesair gunahlar üzerine ikab ettiği aynı adaletdir.
Yoksa kendine zarar oldduğunden değildir.(Malum olaki hak teala kullarına peyğamberler gönderip kitaplar ve şeriatlar ile nice ibadetle emir ve gunahlardan nehi ettiği heman kullar iman ve ibadet ahiretde hak tealanın fazlına ve cennatı aliyate girmeye muteid olsunlar içindir.Zira iman ve taat cennete ve derecelere nail olmaya sebebi adidir.İman ve taat etmek sebebe yapışmaktır.Allahım hayra biz muvaffak eyle.Musannıf sıfatı selbiyeyi ve hajk telanın tenzihini beyan eyleyup sıfatı kemaliye ile mevsuf olduğunu beyan etmeye başladı.
(Beyanı Sıfatı Subutiye)

Yani zikir olunacak sıfatlar Hak tealanın zatı celilesinde sabitlerdir.Allahu teala onlar ile mevsufdur.Bunlara sıfatı subutiye denir.Manaları selb olmayup sübut olduğu için ve sıfatı hakikiyye denir.Her birisi emir itibarıyla olmayup Allahu tealanın zatı celilesiyle hakikatde gaime olduğu için ve sıfatı meaniye denir.Her birisi zatı celilenin aynı olmayup zatı celile üzerine zaid bir sıfat mevcüd olduğu için (Hayat)sair sıfatların sıhhati ve subutu hayat sıaftına teveakkuf eder.
Mesela hayat sıfatıyla mevsuf olanda ilim kudret ve iradet ve sairleri bulunmak sahih olur.Amma mevt ile mevsuf olanda bu sıfatların bulunması sahih olmaz.Onın için hayat sıfatı sair sıfatların şartı mesabesindedir,dediler.Hayat sıfatı hakikadır.Zatı celile ile kaimdir.Ezeli ve ebedidir.Zatından ayrılması muhaldir.Bunun zıddı mevt dir.Bu ise Allahu teala hakkında muhaldir.(Ve ilim)sıfatı hakikedir.Ezeliye ve ebediye dir.Cemi malumata mutealliktır.Allahu teala (haydır)Yani hayatı hakika ile mevsufdur.(alimdir)yani ilmi hakiki ile mevsufdur.(her nesneyi bilir.)nesne diye varolana ve yok olana ıtlak olunur.(göklerde olanları )göklerin kendilerini ve onlarda olan melaikeyi ve yıldızları ve herneki var ise cümlesini(yerlerde olanları)insanı ve hayvanları ve yerlerin toprakları danelerini ve onlarda her neki varise cümlesini gizlileri ve aşikareleri bilir.
Musannıf ra.mezhebi ehli sünnet üzerine ilimin teallukatını tefsıl ve bazı ehli dalal mezheplerini redetmeye işaret eyledi.(ağacların)kendileri ve çiçeklerini ve yemişlerini (ve yaprakların (sağışını)sayısını(ve cemi buğdayını ve arpa ve sair danelerin)ve yağmurların ve deryaların her bir gatresini (ve kumların sağışını bilur)yerlerde ve göklerde her neki var cümlesini zerre zerre bilur.(asla bilmediği nesne yoktur)Yokları yok iken yok bilur.Varları variken varbilur.Kendi zatı celilesini bilur.Dehriye taifesi Hak teala kendi zatını bilmez dediler.Bu batıldır.Ve mutezile taifesi Allahu teala yokları bilmez dediler.Bu da batıldır.Mümkinleri ve muhalleri bilur.Asla bunlardan bir nesne ilminden haric değildir.(cüziyatı)maddesi olan nesneleri ala haddih ala haddih ve muayyen mulaza olunan nesneleri muayyen olmak tarikıyla (ve kulliyatı)şol malumatı ki tayinsiz mulahaza olunup ferde muayyene sadık olmayup belki tayinsiz her ferdine sadık olan malumatı (bilur.)
(Asla bilmediği nesne yoktur.)Yokları yokiken bilur.Varları variken var bilur.Kendi zatı celilesini bilur.Dehriye taifesi Allahu teala yokları bilmez dedikleri batıldır.Ve mutezile taifesi taifesi yokları bilmez dedikleri batıldır.mümkinleri ve muhalleri bilur.Asla bunlardan bir nesne ilminden haric değildir.(cüziyatı)yani maddesi olan nesneleri ala haddih ala haddih ve muayyen mulahaza olunan nesneleri muayyen olmak tarikiyla (ve kulliyatı)ve şol malumata ki tayinsiz mulahaza olunup ferde muayyene sadık olmayup belki tayinsiz her ferdine sadıkolan malumatı (bilur.)
Bu kelamla felasife mezhebini redeyledi.Zira onlar dediler ki maddi olan cüziyatı tayin üzere bilmeyup vechi külli üzere bilur dediler zamanı sabık da.(geçmişleri )herne olursa olsun(ve)şimdiki zamandan sonra (gelecekleri)herne olursa olsun(bilur.Adamın)gönlüne geleni fikirlerini ve mulahazalarını ve kasıdlarını (ve dili ile söylediklerini)ve savtlarını ve içini )damarlarını ve ,ç,nde akan kanlarını ve ğayrileri (ve dışını)gövdesin de olan kıllarını ve azalarını ve libaslarını (cümlesini bılur)nitekim kuranı kerimin de buyurur:İnnallaha la yachfa aleyhi şeyun fil ardı vela fissema.i"Yani tahkk Allahu tealaya yerde ve gökte bir şeyi gizli olmazVe bir mahlde "alimul ğaybi veşşehadeh"yani Hak teala ğaybı ve şehadeti hazırı bilicidir.
Peyğamberlerden ve melaikeden ve insandan (hiçbir kimse ğaybı bilmez)ğayıp deyu havasdan ve akıldan gizli olan nesneye derler.Ğayıpları bilmek Allahu tealaya mahsusdur.Nitekim kuranı azimuşşan da buyurdu:"la yalemu men fissemavati ve men fil ardıl ğaybe illallahu"yani göklerde olanlar ve yerlerde olanlar asla ğaybı bilmez ancak Hak teala bilur.(meğerki Hak teala bildire.)Malum olaki Hak teala peyğamberlere gelecek zamanda olacak nesnelerden nicelerini vahi ile bildirmiştir.Ahvali kıyamet ve umuru ahiret gibi ve ümmetler dahi peyğamberlerden ve kitaplardan öğrenmişlerdir.Lakin Hak teala takdir beyan eylediyse o kadar bilunur.Vahi ancak peğamberlere mahsusdur.Amma ilham ve rğya ile yakin üzere ğayıp bilinmez.
Lakin bazı salihlere keşif tarikıyla şimdiki zamanda mevcud olan bazı ğaib nesneleri gösterse caizdir.Nitekim hz.Ömere ra.askerini keşfedip gösterdiği gibi.Ama gelecek zamanda olacak ğaibleri bazı velilere ilhamı hassa ile bildirmesi vakimidir,değilmidir?bir delili kati bulamadık.İlham sahibine zan getirur.Yakın getirmez.Ve mevcud olmayan nesne keşif ile görünmez.Bu takdirce gelecek zamanda olacak nesneleri yakın bildirmek vahi ıle olur.ve peyğamberlere mahsusdur.(bazı nesneyi 8unutmaktan Ve)bazı nesneleri de(ğafletden)yanılmaktan )ve sehivden)yanılıp terketmekten (beridir.
Bu kelam ile musannıf ra.yahudi taifesini redeyledi.Zira onlar şöyle zuumettiler ki Hak teala bazı nesnenin ahvalini sonradan bilur.Ve bazı nesnede ğaflet edup sonradan vakıf olur,Hak teala anzalike uluvven kebiraa(Ve bilmesi)yani ilim sıfat ve malumata tealluku (ezelidir)ibtidası yoktur.Bu söz kiramiye taifesini rededer.Zira onlar ilim sıfatını ve sair sıfatların cümlesi sonradandır dediler.(kadimdir)yani(sonradan olma değildir.Bu kelam ile musannıf ra.yahudi taifesini redeyledi.Zira onlar şöyle zuumettiler ki Hak teala bazı nesnenin ahvalini sonradan bilur.Ve bazı nesnede ğaflet edup sonradan vakıf olur,Hak teala anzalike uluvven kebiraa(Ve bilmesi)yani ilim sıfat ve malumata tealluku (ezelidir)ibtidası yoktur.Bu söz kiramiye taifesini rededer.Zira onlar ilim sıfatını ve sair sıfatların cümlesi sonradandır dediler.(kadimdir)yani(sonradan olma değildir.)Ve anın zıddı cehildir.Bu ise Allahu teala hakkında muhaldir.(semiu)Bu sıfatı hakikatdır.Hak tealanın zatı celilesiyle kaime ve ezeliye ve ebediyedir.Savtlar ve avazlara tealluk eder.Allahu teala (semi'u dır.)
Yani semi hakıkı ile muttasıftır.(her avazı işitir.gizli avaz olsun (kati)cehri(avaz olsun) zira cümle avazları o yarattı.Bir kimsenin kulağına fısıldasın ol işitmese (Allahu teala semi sıfatıyla (işitir.Basar)sıfatı hakika ezeliye ve ebediyyedir.Zatı celilesiyle kaime dir.Maturidiyye indin de cümle renklere ve ziyalara heyetlere ve mikdarlara ve eşairenin cumhuru indin de semi ile basar cemi mevcudata tealluk ederler.Her şeyi (Basirdir.)
Mevcudları görür,kendi zatını vesair mevcudları görür.(kara gecelerde kara ) ve küçük karıncanın kara taş üzerinde yürüdüğünü)basar sıfatıyla görür.(ve ayağının tavuştısını)yani ayağı gımıldadığından sada hasıl olursa (işitir.velakin işittiğini bizceleyin)vesair mahluklar gibi (kulağı ile değil gördüğü gzü ile değil)zira bunlar mahlukta olur.Onlar görmekte ve işitmede alete ve azaya muhtaclardır.(gözden ve kulaktan)vesair azadan beridir.Semi sıfatıyla işitir.ve basar sıfatıyla görür.(iradet)sıfatı hakikadır.Ezeliye ve ebediyedir.Hak tealanın zatı celilesiyle kaimedir.Mumkinata teallukeder.
Hüdus vaktinde varolacakları varolmaya tahsis eder ve yok olacakları yok olmaya tahsis eder.Bazı ehli tahkik indinde ezele tealluketti.(muriddir)Yani iradet sıfatıyla mevsufdur.(dilediğini işler.)Vücuda gelmesini dilediğini vareder.Vücuda gelmesini dilemediği gelmez)Nitekim rivayet olunur.Yani ol nesneki Hak teala vücuda gelmesini murad ede vücud bulur.(vemalem yeşe'a lem yekun)Hak tealanın vücuda gelmesini dilemeye ol vücuda gelmez. .(Hiç bir nesne ona lazım ve vacib değildir.)Bu kelam tekrardır.Zira bu yukarda geçti.
(Bir kimse ona güç ile bir nesne ittirmeye kadir değildir.)Zira hak teala cümleye ğalibdir.Bir kimse ona ğalib olamaz.O acizden beridir.(her nesne ki alemde vardır.)Yani her şeyki var olur,onun dilemesiyle varolmuştur.Ol(eğer hayır olsun)iman ve taat gibi(Ve eğer şer)küfür ve ısyan gibi cümlesini Hak tealanın iradeti ile olmuştur.Musannıf ram.mezhebi mutezileyi redetti.Zira taifeyi mutezile şöyle zuumettilerki,Hak teala şerleri ve masiyetleri dilemez.Onları şeytan chalkeder,dediler.Ve şüpheleri budur ki,şerleri yaratmak şerdir.Hak teala ondan munezzehdir,dediler.
Ehli sünnet şöyle cevab verdiler ki,şerleri yaratmak şer değildir.Şerri kesbetmek şerdir.
Ve bir şüpheleri dahi budurki ; eğer şerri ve küfrü hak teala takdir ve kaza edip murad etse kullara küfre razi olmak lazım gelir.Zira kazaya rıza vacibdir.
Ehli sünnet şöyle cevap verdiler ki,küfürün kendisi kaza değildir.Yani engellenemez bir şey değildir.Burada kulun cüzi iradesi engel olmaya kadirdir,Allah cc de isterse.Belki makzı(olaya sebebdir)kazaya rızadan ona(şerre)rıza lazım gelmez.
Bir şüpheleri dahi budur ki:Eğer hakteala şerleri murad edey idi,Kullar küfür ve ısyan etmek ile taat etmiş olur idi.Zira onlar muradı ilahiyi işlediler.Murada imtisal etmek emre imtisal etmektir,dediler.
Ehli sünnet cevap verdiler ki,itaat ancak evamiri şeriyeye imtisal etmketir.Yoksa iradeye imtisal etmek değildir.
Hikaye olunurki,Mutezile mezhebinden kadı Abdulcebbaril hemdani vüzeradan sahib ibni ıbadın meclisisne gelip ulemayı ehli sünnetden olan hz.Ustad ebul ishak isferani meclis de hazır bulundukta;"Subhane men tenezzehe anilfachşaai"dedi.Yani Allahu teala şerleri ve masiyetleri murad etmez ve yaratmaz.Onları şeytan ve asiler yaratır,demektir.Fil hal hz.Üstad Ebu İshak cevap verup buyurdu.Cümle hayırları ve şerleri Allah yaratır.Eğer yaratmasa mülkünde bulunmaz idi.Kadı mutezile tekrar söyleyup:E yuridu rabbuna en yausiye"dedi.Yani rabbimiz kendisine ısyan edilmesini muradeder mi?dedi.Filhal Hz.Üstad cevap verup:"Efe yusa rabbuna Kahran"dedi.Yani Allah masiyeti muradetmese ve yaratmasa kullar ona cebren ve güçle mi ısyan ederler.Tahkik budur ki Kullar masiyet ve şer tarafına iradeyi cüziyelerini sarf ve kesbederler.Allahu teala da yaratır.Tekrar kadı söyleyup:E raeyte en menani anil huda ve gada aleyye birreddi ahsene ileyye em esaae"dedi.Yani bir kimseye Allahu teala hidayetden emneylese ve ona dalalet takdir ve kazaedip halkeylese ona iyilik mi etmiş olur.
Hz.Üstad Ebu ishak rahm."in meneake maleke fakad esaae ve in mena malehu fe yachtessu birahmetihi"buyurdu.Yani Eğer senin hakkını menederse isaet olur.Lakin kendi hakkını menderse kumelin olmaz.Zira hak teala alimdir hakimdir.Dilediği kulunu rahmetine naileder. ve hidayet eder.Bir nesne ona vacib değildir.Nitekim kuranı keriimde buyurdu."Yudillu men yeşau ve yehdi men yaşau"Yani dilediği kimsleri hidayet eder.Dilediğini delalaete kor.