S.124

Not:İstiare ciheti camia itibariyle ikinci taksimi:

1.Ammiye olur..Yani çok meşhur istiare dir..
2.Yahut hassa olur..Bu istiare herkes tarafından bilinmez.Bu sebepten buna ğarabet de de denir..Ğarabet Vechi şibhin nefsin de olur.
"ve iza ıhteba garbusehu bi ınanihi"bu unun mabadi "allekeiiekime ila insırafizzair"Kailiyezid bin muselleme
bin Abdulmelik ve bahri kamildendir.
Mefhumu:onun eğer kaşı kendi dizginiyle ihtiba ettiği
yani dizgini eğer kaşına geçirilip bir ağladığı vakit o an sahibi ziyaret edinceye değin tevegguf edip şekimesini kurutur,demektir.
Bazen bu ğarabet istiareyi amme de tasarruf ile tahassul eder.
"ve saalet bi aanagıl mazıyyil ebatichı "burada vechi seyir de aanagı idchal olmuş olur.Yani develerin süratle yürümesi olmuş oluyor.Ğarabet ile tasarruuf sebebi "saalet fili ebaticha develer isnad etti, aslında "maziyy" develere isnad gerekirken "ebatiche" isnad etmiştir..
Anak da "seyri ibil" de idchal olundu. Binaen aleyh tasarruf ile amme dahil edilmiş olur.Ğarabet inceliği
bulunmakla tasarruf olundu..
İstiare mustear min ve leh ve bunların camii cihetile altı kısma ayrılır.İki taraf hissi olursa ciheti camia ya hissi olur."fe achrece lehum ıclen"burada mustear min ıcelen dir.Mustearu leh ise hayvan dır.Burada her ikisi de hissidir.
Yada Akli olur.Ve ayetullehum neslach minhunnehar"
burada karine nehar dır..Gündüzün ziyası nesih olunmaz.Ve keşif olunur.Burada nesih fiili "tekşifu"ve tezilü fiilin de istiare olunur.Bu istiare ist..tebeiyedir.
Cildin koyun ve benzerinden izale etmek musteaaru min dir.Mustearu leh ise mekanılleyl den ziyanın keşfi dir.herikiis de hiisdirler.Burada ciheti camii aklidir.Yani bir emrin diğerine terettubu itibariyle akıl ile idrak edilir.
Yada bazısı akli ve bazısı da hissi olur.Yani Muhtelif olur."Raeytu şemsen ve ente turidu insanen keşşemsi fi husnittalati ve nebahetişşan "
Eğer her iki taraf hissi olmazsa her iki tarafda aklidirler.
"men beasene mimmerkadina "gibi..
Mustearu minh errukad dır.Mustearu leh el mevt dür.
mevt ve uykunun camii ise fiilin adedinin az ve çokluğudur.Birinde bir defa diğerinde birden fazla olmasıdır.
Hissi ve akli olarak muhtelif olur.
a.Mustear min hissi olur.
"fetaa bima tuumer".burada mustearu min kesruzzücacceh dir..Bu ise hissidir.
Mustearu leh ise tebliği rasülüllah dır..Camii olan ise tebliğ ve teksirin tesiridirki her ikisi de aklidir.
Yada her ikiside aksi olurki:yani mustearu leh hissi m.minh de akli olur."inna lemma tağal mau"..
Burada mustearu leh kesretul mau dur.
Bu ise hissdir.
Mustearu min "tekebbur"dur.
Ciheti camia ise mufrit derecede istila istiğeidir.Bu ikiside aklidir.
Mecazı istiare taksimi acher itibariyle üç kısımdır.
1.İst. Mutlaka..
Ne muşebbeh ve m.bih e aid kelam da bir sıfat ve feri ve lazımı olmazsa ona mutlaka denir."İndi esedun"ahval karinesinin delaleti ile esed den murad İnsan dır.
2.ist.mucerrede:
Muşebbeh mustear lehe mulayım yani sıfat ve sıfatın mulayimi bulunursa ona mucerrede denir."ğamrerridau iza tebesseme" gibi..rida ata da mustear dır.muşebbehu bih mahzuf ihsandır.Muşebbehu bih rida dır.Muhafaza etmekte ihsan ridaya teşbih olunmuştur.mulayımı ise ğamr dır.Karine kelamın siyakıdır.İhsan ve atanın mulayım v e münasibi olan şeye mukarin olmuştur.Karine ise tebesseme dahikan dır.
3.ist.mureşşeha:
Mureşşaha ise>:Mustaru minhin mulayimine lazım olan
şeye denir."ulaikellezineştaravuddalalet bil huda fema rabihat ticaretuhum "Burada vechi şibih akid ve mubadele dir.Muşebbeh ve mustearu leh "dalalet"dir.
Muşebbeh v e mustearu minhg "iştera" dır.Karine meful dur.Zira dalalet ve hidayet hakikat de iştira olunan bir şey değildir.Belki murad istibdal ve ihtiyardır.
Mustaru min olan bir şey iştiranın mulayimi olan "fema rabihat"kavline yakın olmakla mureşşaha olmuştur.
İstiareyi Terşihiye ve tecridiyye bazen cem ederler.
Zehirin kavlinde:>Esed racül de mustear dır.Muşebbeh racüldür.muşebbehu bih mustar minh dir.
Karine eğer yanında esed yoksa,"leda esed"dir..
"şakissilah ve ve mugazzif"gavilleri mustaru lehin mulayimi olmakla istiare mucerred dir."lebed ve ezfar velem tugllem"gavilleri mustearu minhin mulayimleri
olmakla istiareyi mureşşaha olmuştur.İstiareyimuraşşaha belağat da hepisinden daha beliğdir.
Zira teşbih de mubalağanın tahkikina şamildir.Ve terşihin mebnası tenasiyi teşbih dir.
Hatta uluvvu kudret üzerine, uluvvu mekan üzerine bina kılınan ceryan eder.Ebu Temam habib bin Evs in gavlinde :
"Ve yesadu hatta yezunne el cehulu bi enne lehu hacetun fissemai"
Burada mustaru leh "yertegi"dir.mahzufdur."yesadu" mustearu minh dir.Vechu şibih "uluvvu mekan"saud dur.İşte kuderti ala ya cereyan etmiştir.
Bunun benzeri teaccub ve nehi de geçti.
Aslı itiraf ile beraber kelamı fere bina etmek caiz olunca, ancak aslı cahd etmek de evladır.Yani fera bina caizdir.
"Habibe nin gavlinde:hiyeşşemsü meskenuha fissemai
fe azzel fuade azaen jamilan felen testetia ileyha ssuuda velen testetia ileykennuzuula"
Mecazı Murekkebe gelince:Mubalağa olsun için asli manaya teşbihi temsil etmekte mustamel bir manada kullanılan lafızdır.
Bir işte mutereddid olan için:
"inni erake tukaddimu riclen ve tuecchiru uchra"demek gibi.Bu mecaza istiare yollu temsili teşbih de denir.Mecazı murekkebin
bir diğer adı da Mecazı mutlaka dır.Eğer bu mecazın istimalı çok olursa ozaman da mesel denir.
Bu sebepten emsal olan tezkir ve tesniye ve cemi ile değişmez.
Bu Fasıl İstiare ve Kinayenin beyanı hakkındadır.Bazen nefis de teşbih gizlenir.
Yani insanın kendi içinde zihnen teşbih yapılır.Böylece teşbih gizlenir.Ancak muşebbeh tasrih(acıklanır).
Böyle olunca teşbih vuku bulunduğu anlaşılır,süaline cevaben"yudellu"dendi.Yani Muşebbehu bihe muhtas bir emir muşebbehe isbat edildi.Bu sebepten Bu teşbihe istiareyi kinaye dendi.Bu muhtas emri muşebbehe isbata ise istiareyi kinaye yahut mekniyye dendi.Bu ezfarın muşebbehe isbatına da istiareyi tahyiliyye dendi.Huzelli nin gavlin de olduğu gibi:
"Ve izel meniyyetu enşebet ezfareha "burada meniyye gahırla nefislerin helakında sebu a teşbih olundu.
Buarada yarar ve zarar hiç düşünülmeden teşbih edildi.Şair sözünde ezfara meniyye yi isbat etti..oysa sebu ezfari olmadan helakı olmaz..Burada muşebehu bih olan sebu mezkur değildir.Vechu şibih de mezkur değildir.Ezfarsız sebu nun helak etmesi kamil değildir.
Bu sebepten meniyyenin mulayımı ezfar olmuştur.
Diğer birinin gavlinde olduğu gibi:
"velein natagtu bi şukri berrike mufsihan fe lisanu hali bişşikayeti entagu"burada muşebbeh haldir.muşebbehu bih mutekellim insan dır.Vechi şibh maksud üzerine delaletdir.Ve hal için lisan sebebiyle hal de delaletin kavamı olan lisanı isbat etti.Bu isbata istiareyi tayiliye dendi.
Züheyrin gavli de böyledir.
"Sahal galbu an selma an hubbiha ev agsara batıluhu
ve urriye efrasussabiyyi ve revahıluhu"burada
Burada züheyir:kendisine yakışmayan cehilden muhabbet zamanında işlemiş olduğu şeyi terk ettiğini beyan etti.Ve evvelki yaptıklarından yüzçevirdi.
Burada adet batıl oldu.Cehle meyli yürümek cihetinden birine teşbih etti.Hac ve ticaret gibi.O cihet öyle cihet ki maksuda hacet kaza olundu.
Saba için efras ve revahıli isbat etti.
Saba sabvet den mechuz dur.Sabvet cehil ve futuvvet yani bozukluğa meyyal demektir.Bu beyit de efras ve revahil ile devainnufus
ve şehevatını murad ve ve lezzat dan istifa zamanında nufus için hasıl guvveyi murad da ihtimal vardır.
Burada muşebbehu bih efras ve revahil dir.
Muşebbeh ise devaiyi nufus dur.Vechi şibh istifayı lezzatdır.Ğayyın ittibaında çok kerre alınan esbabları
murad etmekte ihtimali vardır.Gençliğin evvelki zamanını da murad etmek ihtimali de vardır.O zaman revahil ve efrasın istiaresi tahkikiye i musarraha olur.
Bu bir Fasıl:
Hakikaten ve mecazen istiareyi bil kinaye ve tahyiliyye bahisleri hakkında bir fasıldır.
Sekkaki:
Hakikatı lüğaviye yi:Kelimeyi vaz edilirken bir kelimenin ma vuzia leh inde tevilsiz kullanılması dır diye tarif etti."min ğayri tevil" kelimesiyle de esah iki kavle göre istiareden ihtiraz eyledi.Zira hakikati luğaviyye tevilsiz ma vudia leh de mustamel bir kelimedir.Esah kavleyn den murad istiareyi luğaviyedir.
Mecazı Lügaviyi tahkik ile ma vudia lehin ğayrisinde mustamel kelimedir.
Burada "tahkik"kayıdı geçen "bittevil"ibaresine atıf olsun diyedir.
Sekkakinin hakikatın tarifine "min ğayri tevilin fil badi"kayıdı terkedildi.Çünki bie şeyi bir şeye vadiolunduğu zaman tevilsiz vadiedilir.Binaen aleyh bu kayıda lüzüm yoktur."bi istilahın bihittachatubi "kayıdı ile benim kayıd ettiğim bu kayıd hakikatın tarifine elbette lazımdır.Musannıf icab eden kayıdı bıraktı da luzumsuz kayıdı koydu demiş oldu.
Sekkaki mecazı istiare ve mekniyye ve musarraha olarak taksim etti.
İstiareyi de teşbihi maneviyenin iki tarafından birini tezekkur ile diğerin murad etmendir ve bununla da muşebbehin muşebbehi bih cinsinden olması gerektiğini iddia etti.
Musarraha dan murad:Mezkur tarafın muşebbehu bih tarafı olmasıdır.Sekkaki bu tür istiarenin tahkiki ve tayilisi olur dedi.
Tahkiki demek:Metruk muşebbehin muhakkak,hissen ve yahut aklen olmasıdır.Böyle tefsir ett.
Tahikiyeden olarak temsiliyeyi kabul etti."inni erake tukaddimu riclen ve teachhiru uchra"gibi..
Sekkakinin bu taksimi istiarenin lazımı olan efradına munafi terkibi mustelzim olması nedeniyle reddedildi.
Sekkakiye göre Tayiliye :
Manası Hissen ve aklentahakkuk etmeyen dir.
Belki mahza bir sureti vehmiyyeden ibarettir.Hezilinin gavlindeki lafzı Ezfar gibi..
Zira helak da seba meniyye teşbih olundu.Meniyyenin tasvirinde sabu suretini aldı vehmetti. Sebu n levazımını alıp sureti ezfara misline benzetti.
Sonra buna Ezfar lafzını itlak ett.Burada teassuf vardır.Sekkakinin ğayrısı bu tayiliye tefsirine,
a.bir şeyi diğer bir şey kılmak olur. diyerek muhalefet etti.
b.bu görüşü terşihin tayiliye olması gerektirir,diyerek muhalefet ett.
Sekkaki mekniyeden murad:
mezkur olanın muşebbeh olması.
Meniyye yani sebu dur.Zira sebiyeden murad meniyyedir.Bunu ezfarın kendisine izafeti karinesinden nden anlarız.
Buna karşu musannıf meniyyeden murad mevtü hakikidir.
Bu istiarede muşebbeholan lafız tahkikan mavudia lehin de mustameldir.Oysa istiare lafzı sekkakiye göre tahkikan mavudialehinde mustamel diye tarif edilmez.
Süale cevab olarak:meniyyenin ezfara izafeti teşbihin karinesidir.Yani ihlak da sebua teşbihin bir karinesidir.
Zira ibarede sebu mezkur olmadığından burada teşbih ancak ezfar vasıtasıyla bilinir,dendi.
Sekkakiye göre istiareyi tebeiye yoktur.Bu ancak Mekniyye dir.Tebeiyyenin karinesi mekniy olan bir istiaredir.Tebeiyeyi de"meniyye ve ezfarı"kavlinde onun karinesi kıldı.
Sekkakinin bu ihtiyarı reddedildi:
a.eğer tebeiyeyi hakikaten gizlersen o zaman da istiare tahyiliye olmaz.Zira tahyiliye sekkakiye göre mecazdır.
Bu takdirde istiare mekniyye tahyiliyeyi mustelzim olmaz.
Bu istilzamın olmaması ittifakla batıldır.Eğer böylede olmazsa sekkakinin istiaresi başkalarının dediğinden
bir farkı olmaz.
Bu Bir Fasıldır ki:
Tahkikiye ve temsiliyyenin hepsninin hüsnü hüsnü teşbih sebeplerini riayetleri cihetinden Ve lafzan teşbihin raihasına gizlemek mümkin olmadığından dır.
İşte bu sebepten Muşabehetin tarafeyn de celi(açık) olması gerekir.İstiare anlaşılsın diye yani bulmaca halini almasın diye Muşabehet tarafeyn de celi olması gerekir.
Şu örnekte vechi şibih gizlendiği gibi olmaması gerekir.
"İnsanı ebharı(agzı kokan) kasderek,raeytu eseden demen" gibi..Rahilen yokken "raeytu miete ibilen"demen gibi.
"ennasu ke ibili mietin la tecidu fiha rahile"dir.Oysa burada nas murad edilmiştir.
Ve vechi şibih tarafeyn de celi olması gerektiğinden
teşbihin daha eam olması gerektiği zahir oldu.Ve buna ilaveten
Tarefeyn de vechi şibih gavi olduğunda yaniilim ve nur,
şübhe ve zülümet gittihat ettiğn de bu teşbih hasen olmaz.bu takdirde bu istiare ve mekniyye tahkikiye gibidir.Tahliliye ise onun hüsnü de mekniyye ye bağlıdır.
Bu bir Fasıldır:
Ala sebilil iştirak Mecaz; Bir harfin hazfi yahut ziyadesiyle irabının hükmü tağayyur eden bir kelime dir,diye ıtlak olundu.
"vecae rabbuke ,ey emru rabbike,veselilgaryeh,ey ehlel garyeh,leyse kemislihi şeyun,ey leyse mislehu şeyun demektir.Burada "ke" ziyade bir harfdir.
KİNAYE
Hakiki manayı murad etmekle birlikte mananın lazımını
kasetmek demekir.Burada mecaza farkı;
Mananın lazımını kasdederk kendi manasını da irade etmek süretiyle muhalif olmuş oldu.
Kinaye ile mecazın bir diğer farkı:Burada intikal mananın lazımından melzuma dır.Mecazda ise manaın melzumundan lazıma
intikal vardır.Zira melzum olmadan lazımdan intikal de olmaz.Bu durum da intikal melzumdan olur.

Bu Kinaye Üç kısımdır.
1.a.Matlub olan sıfat ve nisbetinin ğayrisi(zani Zatı)dir.Bu kinaye manen sıfatı vahid dir."vettainine mecamial ezğani"..
Not.Mevsufa sıfatı nisbetsiz matlub(mevsuf)ile murad sıfatın ğayri olan kinayedir.Bu bir manayı vahid sahibi olan şeydir.
Damarların merkezi olan yerde mecamii kalb
den kinaye dir.Burada kinevi mana kalbdir.Zat olmuştur.
b.Bu kinaye ile mecmu meanin matlubdur.İnsandan kinaye edilerek şu sözümüz gibi:
"hayyun mustevil gameti ariyul ezfar,dahıkun bittabi badiyil beşerati"gibi..Bu mecmuu meanidir.
Maksad insandır.bütün bu sıfatlar ile insan tarifedilir.Matlub nisbet ve sıfatın ğayri insan olmuştur.
Bu iki sözde de şart mekniyyi anha ihtisası(has)olmasıdır.
2.Bu kinayeden matlub olanın sıfat maneviye olmasıdır.İntikale bir vasıta olmazsa garibe i vaziha olur.
Tuli gametden kinaye olarak şu sözleri gibi:"Tavilun nicaduhu"bu kinaye sazece kinaye(yani tasrihden bir şey karışmamış)dir.
" ve tavilunnicad"bu ise tasrihdir.Zira sıfat zamiri ve karine i hafiyye yi tezammun etmiştir.Manası:
Kılıncının bağı uzun..demek gibi..Eblehden kinaye olarak "arizul gafa"demk gibi..
Kinayeden matluba intikal bir vasıta ile olursa baide olur.Mizyafden kinaye olarak""kesirurremad"demeleri gibi..
Burada Kesreti remad dan tencere nin altında odunun kesreti ihrakına intikal vardır.Bazen de kesreti tabaicha de
yahut kesreti ekle de intikal olur.Yahut da kesreti zıfaana da intikal vardkır.Belkide zıyafetin kesretine intikal olur..
3.Bu kinaye den matlub olan bir emrin diğerine isbatı yada nisebti dir.
Not:Eğer kinaye bir kimsenin yanında yapılırsa,enmunasib olan kısmı tarizdır.Eğer muhtab yanında olmazsa ozaman en munasibi telvihdir.
Acemin sözünde olduğu gibi:
"İnnessemahate vel muruvvete venneda fi gubbetin
duribet ala ibni Haşrecin"Burada şair Bu sıfatları ibni haşrece mahsus kıldı..Ve ekstra bu sıfatlar ona mahsusdur demeden..
Başka bir beyit de"el mecdu beyne sevbeyhi"gibi..
"vel keremu beyne burdeyhi"gibi..
Bu ikinci ve ücüncü kısımlarda mevsuf bazen de mezkur olmaz.Müslümana eza eden birine tarizen denirki:"el muslimu men selimel muslimune
min lisanihi ve yedihi"denir..
Sekkakiye göre:
Kinaye Tariz,Telvih,ve remze tefavut eder yani nevilenir.
Urziyyede ve diğerlerinde munasib olan vesait çoksa
Telvihdir.Eğer kinaye tariz için se o zaman tarizdir.
Tarizin ğayrinda eşer vesait teksir ederse Telvihdir.
Eğer vesait az olursa melzumda hafalıkla birlikte munasib olan remiz demektir.Ve luzum da da hafasız ve vesait az olursa ima demktir.
Munasib olan işaret e denilir.
Sonra Sekkaki derki:
Kendisiyle tariz edilen kelam tariz olmaz da bazen mecaz olur.
"ezeyteni fesetarifu ve ente turidu insanenmeal muhatabi duneh"halbuki sen muhatabla onun
yanında muhatabın ğayrı olduğun halde bu sözle insanı
murad ediyorsun.Burada tariz vardır.Bu tariz de mecaz yoluyla olmuştur.Karşında bir muhatab var.
Ben muhatabı kasdetmeyerek yanındaki bulunan amra tariz ederek:
Ezeyteni fesetearifu"demk gibi..Burada muhatabın ğayrı murad edildiğinden mecazdır.
Eğer muhatab diğerini kasederse tariz olur.
Eğer muhatab diğerini kasd ederse tariz olur. O takdirce iki süretde de bir karine lazım olur.
Bu bir Fasıldır.
3.Fenni İlmi Bedi dir.
Bu bir ilimdir ki,kendisiyle kelamın tahsin vücuhu bilinir.Bunun iki şartı vardır:
1.Meani ilimlerinde belirtilenlere mutabakat olması gerek.
2. ilmi beyan daki vuzuhuddelalete riayet olması gerek..bunlar şartdır.
Vücuhu Tahsini Beyan da iki darb dır.
1.Manevidir.Bu zıt manaların arasını cem etmektir.Mutabakat da bundandır.Buna Tıbak ve Tezad denir.Bazı ahval de cümlede
mutekabil manalardır.Bunların arasını cem etmeye denir.Bazen de bir neviden iki lafız arasında cem olur.
Not:Tahsini kelamın vecihleri iki darbdır.
Manevi ve lafzı olur.Mutabakat bundan bir baaz dır
Mutabakat demek:"Tabakal feres" den alınmadır.
Bir şeyin diğer bir şeye uygun olmasına denir.Lüğat de
Eğer feresin önayağının bassdığı yere arka ayekları mutabakat ederse,ona mutabagat denir.
Buna sanatı tıbak denir.Tıbak ise cemiden ibaretdir.
"Ve tahsebuhum eygazan vehum ruguudun"burada iki isimde tıbak vardır.Bazen de iki fiil de tıbak olur.
"yuhyi ve yumit" gibi..Bazen de harflerde olur."Leha ma kesebet vealeyha maktesebet"Yahut da iki neviden olur.
"Eve men kane min meyyiten fe ehyaynahu"gibi..
Bu tıbak selb ve icab itibariyle iki darbdır.
"velakinne ekserannasi la yalemune""vela tachşevunnase vachşevni"gibi..
"teredda siyabel mevti humran fema etaa lehalleylu
illa vehiye min sundusin hudrin"gibi de olur.Burada yeşil ile kırmızı zıd değil ise de zıd gibidir.Şair bu şiiri şehid olan birine söylüyor.
"Teredda"dan murad şehid dir."ve hiye min sündusinhudrin"cenete girmektir.Bu misal de ölüm sebebiyle hayatı ebedi olmakla ölüme
zıd olan hayat ibarenin manasın da mezkurdur.Bu cihetle bu beyit Tıbakdan adddilmiştir."kırmızı mevti elbise ile
,o kırmızı elbise ile onun üzerinden bir gece dahi geçmedi ancak ipek elbiseleri giydi de üzerinde bir gece geçti,
yani cennet elbiseleri giydi demektir.
Bu örnek de buna benzer mülhakdır.
"eşiddau alelkuffari ruhamau beynehum "Bu ayetde Tıbaka mlhadır.Şiddet ve rahmet birbirine mugarin olmayıp Eşidda leyyine mukabildir.
İşte rahmet kelimesi leyyine musebbeb olduğundan leyyin makamında olupTıbak a ilhak oldu.
Zira rahmeti leyyin den musebbeben hasıl olur.
"la tacebi ya selma min raculin dıhkel muşeyyebi birasihi febeka"Bu misalde Tıbaga mlhakatdan dır.
Burada Tıbak;Dıhık ın manayı mecazisi ile "febeka"arasındadır.Eğer dıhıkın Manayı hakikisinde olsa idi tıbaka mulhak değil,doğrudan tıbak olurdu.
"Dıhk"burada manayı hakikisindn gelmemiştir.
Zira Ihtiyarın başındaki beyaz saçlar hakiki olan mana değildir.Tıbak sanatı "edhak ile buka" arasında olmuştur.
Mutabakatın İkincisine İyhamuttezad denir.
Bu ise ismi malkabeleye mahsusdur.
Birbirine mutevafık iki manalar yada daha çok manalar ile gelir.
"Fel yedhaku galilen vel eybku kesiran"
"ma ahseneddine veddunya izectemaa"
"Ve egbahalkufru vel iflase birraculi"
"fe emma men ata vettega ve saddega bil husna
feseyunessiruhu lilyusra""Ve emma men bachile vesteğna ve kezzebe bilhusna
feseyunessiruhu lil usra"İsteğna ile murad:Allahın indinde kine kendini verdi dünyayı terk etti,demektir.
Sanki ondan musteğni olduda kaçınmadı.Yada "İstiğna"dünya şehevetını bıraktı da cennet nimetlerine yöneldi demektir.
Bundan kaçınmadı.Sekkaki buna ziyade eder derki:Tevafuk olunca tevafuklar arasında bir emir şart olunca bu duurmda bu emrin zıddı nın da olması şart olur.
Şu iki ayetde olduğu gibi..
Zira meselan bu emir eğer Teysir ise bu ita ve ittiga ve tasdik arasında muşterekdir.Boyle oluncada zıdlar arasında zıddı muşterek olur.
Tahsini kelam maneviye olur.
Maneviyeden biriside muraatunnazirdir.
Buna Tenasüb ve tevfik da denir.
Bu bir emrin ve munasibinin cemisidir.Tezad ile değil.
Zira tezatda tıbak mutabakat olur.
"Veşşemsü vel gameru bihusban"
Gavli Buchteride:
"Kel gusey il muattafati belil eshumi
mubriyyeten belil evtar"Eğri yaylar gibdir,belki oklar gibi belkide kiriş gibidir.
Bu da muraatunnazir den dir ki:
Buna bazıları etrafın teşabuhu dediler.Yani Kelamın ibtidasına manada münasib bitmesi muraatunnazirdendir.
"La tudrikhulebsaru vehuve yudrikulebsar vuhuvelllatifulchbir"
Buda mulhakan muraatunnazirdendir.
"Eşşemsu velgameru bi husbanin vennecmu veşşeceru
yescudan"Buna kelamın ahirinin hafasından dolayı ıyhamuttenasüb de denir.
İrsad da tahsini kelamın manevi kısmındandır.
Buna bazıları Teshim dediler.
Fıkra ve beyit de acuzden önce acuze delalet eden revi harfleri kelimenin sonunda gelmesidir.
Yalemune ve muzlimune deki nunlar gibi.."vema kanallahu
li yezlimehumvelakin kanuu enfusehum yezlimune"
Amır ibni madinin gavli:"İza lem testeti emran fedaahu
ve cavizhu ilama testeti"
Tahsinul kelamın maneviyenin Dördüncüsü:
El müşakele dir.Tahkikan veyahut takdiran sohbetinde olması gerekenin ğayrı lafızla bir şeyi zikir etmektir.
Tahkikan örnek:Müsafirlere derki;
"ifterih şeyen nucid leke tabchahu gultü itbachu ileyye
cubbeten ve gamisan"Başka örnek:"talemu ma fi nefsi vela alemu ma fi nefsik"
Takdirene örnek:"Sıbğatallah"tekidli masdardır.
"le amenna billahi ey tethirallahi "zira iman nufusu tethir eyler.Burada asıl mana:Nasara evladlarını papazın sarı suyunda temizlerler.Buna da mamudiye derler.
Burada da "sıbğatallahi" kelimesiylade sebebi nüzul karinesiyle Allaha imandan tabir ve tefsir olundu.Burada hiristiyanlar ile müslümanların kelamı arasın da
müşakele oldu.
Muzavece de tahsini kelamı maneviyedendir.
Şart ve ceza da iki manalar arasında birleştirmek demktir.
Buchterinin gavli:"iza ma nahannahi feleccelheva sachet ilel vaşi feleccel bihalhecru"
Bunun aksi de yani şart ve ceza da iki manayı ayrıştırmakta tahsini kelamı maneviyedendir.Şoyleki
kelamın bir cüzü takdim ederken,diğer bir cüzünde tehir eder.Bu bir kaç vücüuh ile our...
a.Bu akis cümleler ve onalara izafeten gelen ismler arasında da olur."Adatusaadat saadaatuladaat"
b.Bu akis Cümlelerde ki fiilerin mutallakında da olur.
böylece tahsini kelam ı maneviye olur."yuchricul hayye minel meyyiti ve yuchricul meyyite ilel hayyı"
c.Bu akis iki cümleler arasındaki lafızlar da olursa tahsini kelamı maneviyeden olur."lahunne hılullehum vela hum yehılune lehunne "hunne ve hum takdim ve tehir olmuştur.Boylece akis olmuştur.
Rucuu da Tahsini kelamı maneviyedendir.
Bir nükteden dolayı kelamı sabıka noksan olarak avdet etmek demektir.
"gıf biddyari elleti lem yafuha al gıdemu bela ve gayyerehalervahu veddiyemu"..
Tevriye de tahsini kelamın maneviyedendir.
Buna ıyham da denir.Manayı garib ve baidi bir lafızda itlak etmek demektir.
Manayı baidden iki darb maksuddur.
a.Mucerred dir .Garibe mulayım olan manlara dahi bulunmaz."Errahmanu alelarşisteva"
b.Mureşşaha olur."Vessemae beneynaha bi eydin"
9.İstihdam da tahsini kelamı maneviyedendir.
1.İki manası olan bir lafız ile birini yahut zamiri ile diğerini murad etmek yada: örnek:"iza nezelessemau bi erdı gavmin ra aynahu ve in
kanu ğıdanen"ğıdanen sema murad edilir. demektir.
2.iki zamirlerden biri ile iki manadan birini yada diğeri ile de diğerini murad etmektir."fesegal ğada vessakiniyhi ve in hum şebbuhu beyne cevanihı ve daluıy
"burada elğada nın iki manası vardır.Biri mevki manasınadır.Vessakinihi deki zamir de ona mahsusdur.Şebbuhu daki zamir de ağac olduğu anlamına gelir.
Bu duurmda ağaç yanar ama mevki yanmaz.
Leffu neşir de Tahsini kelamı maneviyedendir:
İcmal yahut alettefdil mutaddid defa zikir demektir.
Mutaddidlerden her biri tayinsiz olur.Zira sami onu gerisin geri red eder,gönderir.
Alettefdil zikri mutadid olan leffu neşir iki darbdır.
Zira Leff ya tertibullef üzere olur.
Nahu:"Vemin rahmetihi ceale lekumulleyle vennehara
li teskunu fihi ve li tebteğu min fadlihi "
Yada ğayri Tertib üzere olur.
"keyfe seluu ve ente hıffun ve ğusnunve ğazalun lahzan ve gadden ve ridfen "ikincisi yani;
Ala sebilil icmal zikri mutaddi üzere olan kısım :
"ve galu len yedchulel cennete illa men kane huden ev nasara"Ey ve galetil yehudu len yedchulelcennete illa men kane huden ve galetinnasara
len yedchulel cennete illa men kane nasara"
Her ferikın shibini bilmesi için ademi iltibas dan dolayı iki fırka arasında leff olundu..
Cem Tahsini kelamı maneviyedendir.
Cem :Bir şeyin hükmün de iki yada daha fazla muteaddid ler arasını cem etmek dir."Elmalu vel benun ziynetül hayatiddunya " ve nahu:"inneşşebabe
ve ferağa velcidde mefsedetun lil meri eyyu mefsedetin"..
Tefrik da Tahsinu kelamı maneviyedendir.
Tefrik:Medih ve hiciv de aynı neviden iki emrin arasını temayuz ettirmektir.Reşidudin el vatvatın gavli"ma nevalul ğamami vakte rebi in ke nevalil
emiri yevme sachain fenevalul emiri bedretu aynin ve nevalul ğamami
gatretu main"..Mefhumu beyit:Bahar vaktinde olan bulutun virgusi memduhun yevmu atadan olan virgusi gibi değildir.Memduhun virgusi altun yığınıdır.
Bahar yelinin virgusi ise su damlasıdır,demektir.
Taksim de Tahsini kelamı maneviyedendir.
Taksim :
Önce mutaddidin zikir sonra tayin üzere hepsini kendisine izafet demektir.
Multemisin gavli:"Vela yugimu ala daymin yuradu bihi illal ezillani ğayrul hayyi Vel vetedu haza alel chasfi merbutun birummetihi ve iza yuşeccu fela yersi lehu ahadun "..burada leff neşir dunelttaksmi vardır,derler ancak burada nazar vardır.
Cem meattefrik de Tahsinu kelamı maneviyedendir.
Yani Bir manaya iki şeyi girdirmek demektir.Sonra idhal cihetiyle ayrılırlar.Gavli raşid ibni Vatvat:
"Fevechuke kennari fi daviha ve galbi kennari fi harriha "
Taksimle beraber Cem de Tahsini kelamı maneviyedendir.Bir hüküm altında mutaddidin cemidir.sonra taksim olur.Yada aksi ki önce taksim sonra cem olur.Cem meattaksime örnek:
"hatta egame ala erbadın chaşenbetin teşka bihirrumu vessulbanu Velbeyu lissebi manakahu evil katli ma veleduu Vennehb ma cemauu ev havelu nnefa fi eşyai nefauu seciyyetun tilkel hasletu minhum ğayru muhdesetun İnnel chlaika fealem şerruha el bidau"
Cem meattefrik vettaksim de tahsinu kelam maneviyedendir.“Yevme yeti nefsun illa bi iznihi feminhum şagıyyun ve saidun Femmellezine şagu
fefinnari lehum fiha zefirun ve şehigun chalidine fiha ma dametisemavatu velaerdu illa maşae rabbuke inne rabbeke feaalun lima yurid.Vemmelllezine suiduu
fefil cenneti chalidine fiha madametissemavatüvel erdu
illa maşae rabbuke ataaen ğayra meczuzin."
Taksim başka iki emir üzere de itlak olunur.Biri Kendisnden sonra ona mulaki olana muzaf olduğu halde bir şeyin ahvalini zikreder.Ebu Tayyibin gavlİ;
"sigalin iza laguu chifafin iza duuu Kesrin Şeddu,galilin iza uddu"
İkincisi:Bir şeyin aksamının istifasıdır..
"yehebu limen yeşaui nasen ve yehebu limen yaşauzzukura ev yuzvvıcuhum zükranen ve inasen ve yecalu men yeşau agiman"
Tecrid Tahsinu kelamı maneviyedendir.
Tecrid:Mubalağa amacıyla sıfat sahibi bir işden diğer bir işi benzerini intiza demektir.
Bu Tecrid Üç kısımdır:
1.“Li min fulanin sadigın hamimin ey belağa minessadagati hadden „Bu haddi sadakatı ile beraber bir benzeri istihrac etmiştir.Bu örnek „min“ ile tecrid içindir.
2.“Le in seelte fulanen le teselenne bihi lbahre „Bu örnek ba harfile tecride örnektir.
3.Ve şevhae taadu bi ila sarichil vaabi mustelimin
mislelfenig il murahhal „Bu örnek ya i maiyyete ile tecride örnektir.Tecridin fi ile olduğuna örnek:lehum fiha darulchuldi ey fi cehenneme vehiye darulchuldi.
4.Vele in bagaytu le erhulenne bi ğazvetin tachvilğanaime ev yemute kerimun ve gıl takdiruhu ev yemute minni kerimun „burada nazar vardır.
Bu örnek vasıtasız tecride örnektir.
5.“Ya hayremen yerkebulmatıyye vela yeşrebu kesan bi keffi men bachila „
6.İnsanın nefsini muhatab alarak söylenmesi tahsinu kelamı maneviyedendir:Ebuttayyibi gavli;La chayle ındeke tehdiha vela malu“
7.Makbul mubalağadan tahsinu kelamı maneviyeden dir.
Mutlak mubalağa mustebid ve mustahil olarak şiddet ve zaaf da mubalağa vasfının iddiasıdır.
Böylec o sıfatda ğayru mutenahi olduğunu zannedilsin.
Mubalağa tebliğ iğrag guluv munhasırdır.
Zira muddea aklen ve adeten mumkin olursa bu o zaman tebliğ dir.“Emriul gaysin kavli>:“feada ıdaen beyne sevrin ve naacetin diraaken felem yenzah
bimain feyuğsel“Eğer aklen mumkin olursa..buna Iğrag dnir.“ve nukrimu carena ma dame fina ve nutbiuhul keramete haysu mala“
Tebliğ ve ığrag yalana ıhtimali olmadığı için makbullerdir.
Eğer makbul olmaz ve yalan ise buna Ğuluv denir.“ve achafte ehleşşirki hatta ennehu le tachafuke nnutafu elleti lem tuchlag“
Ğuluv den makbul olanı Sıhhate yakın olan bir şeyin buna girmiş olmasıdır.
„yekadu zeytuha yudiiu velev temseshu narun“
Makbul ğuluve izafeten makbul olan kısımdanır:Tahyil amaclı nevi husun ü tazammun etmsidir.
Ebu Tayyibin kavli:akadet senabikuha aleyha ısıran lev tebteği anagan aleyhi lemkenaa“
Bu her ikisid ictima edebilir, yani sıhhate mugarreb yada tahyil için nevi hasen i tazammun eder.“yuhayyelu li en summire şşuhbu fidduha ve şüddet bi ehda
ileyhinne ecfaani“
Makbul ğuluvden dir:
Hezil ve haddi aşan(chalaat)mahrecinden çıkan sözler.
„Eskeru bil emsi in azemtu aleşşurbi ğaden inne za minel acebi „
Mantık ve kelamcıların mezhebi de bunlardandır.
Matlubu için ehli kelamın metoduyla huccet getirmekdir.
„Lev kane fihima alihetun illallahu lefesedeta“.Zibaninin gavlinde“haleftu felem etruk linefsike reybeten veleyse veraallhi lilmeri
matlabun lein kunte gad bulliğte anni chıyaneten le mubliğuke lvaşi eğaşşu ve ekzebu vela kinneni imrean li canibun minel erdı fihi
musteradun ve mezhebun mulukun iz ma medahtuhum uhakkimu fi emvalihim ve agrabu ke filike fi gavmin erake istanaatuhum felem
terahum fi medhihim leke eznebuu“ Husnu talil de Tahsini kelamı maneviyedendir.
Ğayri hakiki olan latif itibar ile vasfa aid bir illeti münasebeti isbat demktir.
Bu Husnu Talil dört darbdır.
1.İlleti li sıfat ya fi nefsiha sabitdirki onunla vugu itibarıyla illetin beyanı maksuddur.
a.Yada ğayri sabit olur.Ancak münasebetin isbatı murad olunur.
Birinicisin de kendisninda illetin zuhuru adeta zahir olmaz.
“lem yahki naileke ssecabu ve innema hummet bihi fesabibuha erruchdau“Manayı Beyt:Ey memduh ve ata i sehab a benzemez. Ancak sehab ataan sebebiyle mahmum oldu.Zira sehabdan mansabı matar humasının derdi hasılısında ata ve ihsanın bir mertebe kesirdir ki sehab infial mahmume olup humasından naşidirler.Yoksa sehabın cüd ve sahasından değildir demektir.
Yada adetdir ki bu sıfatın illeti ğayrı mezkurdur.Ebuttayyibin gavli:
„Ma bihi adlun eadihi velakin yettegi ıhlafu ma tercuzzenaibu Fe inne katlel aadai fil adeti li defi madarratihim la bima zekerehu“
İkincisi yani sıfatı ğayrı sabite olan ksım ya mümkine olur:
„Ya vaşiyen hasunet fina isaetuhu necca hızareke insani minel ğaragı feinne istihsane isaetil vaşi mumkinun lemma chalefennase fihi aggabehu bi enne chazarehu minhu necca insanehu minel ğaragı fiddumui“Yada Ğayri mumkine olur.“Levlem tekun niyyetul cevzai hıdmetehu lema raeythu aleyha ıgde muntagın“Bahri basitin darbı evvelindendir.“kad ehsenet fi hakkına isaehu li ennehu menani havfuke anil bukai ve halasa insanun ayi minel ğargı biddumui..“
Şek üzere bina olunan da husnu talildendir.
„kanessahabel ğurra ğayyebne tahteha habiben fema tergalehunne medamiu“Bahri tavilin darbi sanisindendir.Manayı beyteyn:Tilkeddiyar yahud tilkediyar da mekanı murtefiler vardır.rihu saba hebubu ianetle yahut sabanın kendi o mekanı murtefinin riyazı için sehabe şefaat etti.Yani şevk verdi.ta matarı kesiri imtar ede.Halbuki sahabu saildir ğoya kesirul emtar olan murtefinin altında habibini ğaib ettiler.pes bu ecilden sehabın dumu u sakine oomadı.
Tefri deTahsinu kelamı maneviyedendir.
Bir emrin mutallakına bir hukum isbatıdır,ama önce bu hükümu mutallakı achere na isbatı şartdır.“Ahlamukum li sagamil cehli şafiyetun kema dimaukum teşfi minel kelebi „bu beyit bahri basitin darbi evvelindendir.
Manayı Beyit:Sizin ukul varlıklarınız sıkamı cümle vericidir.ilmi tam ve aklı kamil ile vasıfladı. Sizin demleriniz kellerden şifa verdiği gibi..
Zemme benzen bir şey ile medihi tekid etmekte Tahsini kelamı maneviyedendir.
Bu iki darbdır.En güzeli,menfi zem sıfatından memduh olan şeyi istisna etmektir ki bu medih sözünü zem sıfatına duhul ile olur.
“vela aybe fihim bihinne fülulun min Grail ketaibi“ ey in kane fülulussyfi ayben bir talil„Burada şair sebepten bir şey olarak isbat etti ki bu ziyadenin mefhumun takdiri olduğunu düşünerek dedi.Ama bu muhaldir.Yani muhal olan bir talil dir.
Burada medih yollu tekid vardır.Zira bir şeyin davası delilleri ile ölçülür.Muddainin davası delil iel olur.Ayrıca İstisnada asıl olan istisnai ittisaldir.
Müstesnanın mabadinden önce istisna edatının zikri mustesna min ve edatından önce mustesnadan bir şeyin ıhracı vehim(iham) eder.
Edatı medih sıfatı takib ederse tekid gelir.
Darbı Sani:

a.Bir şey için medih sıfatının isbat edilmiş olması.
b.Sonra bir edatı istisna gelir.
c.Sonra onu ,ona aid başka bir medih sıfatı takibeder.“Ana efsahul arabi beyde anni minelgureyşin“Burada istisnanın aslı inkıta istisnasıdır.ancak muttasıl olamaz inkıta üzere kalır.
Bu kısım da tekid manasını ifade etmez ancak vechi sani yoluyla itekid ifader ki,bu sebepten evvelki darb sani den daha efdaldir.
Bu zemme benzeyen medih ile tekid yapmanın bir diğer darbı daha vardır.
„vema tengimu minha illa en amenna bi ayati rabbina“
„Lakin“manasında olan istidrak bu bapda istisna gibidir.
„Hemdaninin gavlinde“uvel bedru illa ennehul bahru zachiran siva ennehu ddrğamu lakinnehul veblu „Medha benzeyen bir şey ile zemmi tekid de Tahsinu kelamdandır.Bu ise iki darbdır.
Birisi:Menfi olan medih sıfati ile zem sıfatından birşey istisna etmektir.Medih sıfatı na zem sıfatın duchulu takdiri ile olur.
„Fulanun la chayre fihi illa ennehu yusi u ila men ahsene ileyi „ ikincisi bir şeye sıfatı zem isbat etmek ve bu sıfatı istisna edatı takib eder ki bu edatı kendisi için başka bir zem sıfat takibeder.“Fulanun fasikun illa ennehu cahilun „bu iki darbıb tahkiki zemme teşbih ile meihi tekid de olduğu gibidir.Bu bahis geçti.
İstitba da tahsinu kelamı maneviyeden dir. Bir vecih ile bir şeyi medihdir ki başka bir şey ile medhi istilzm eder.“Gavli Ebi Tayyib de:“nehebtu minel aamari ma lev haveytehu le hünnietiddunya bi enneke chalidun medhahu binnehari fişşecaati ala vechin yestetbi u medhahu bi kevnihi sebeben li salahiddunya ve nızamiha ve fihi ennehu nehebel aamare dunel emval ve ennehu lem yekun zalimen fi gatlihim“Burada evmal sız aamarmemduh olarak alındı.
İkincisinde Dunya onların katlinde zalim olmadı.. İdmac da tahsinu kelamı maneviyedendir.
İdmac: Bir kelamın başka manaytezammun etmesidir.
Bu medih ve zem olmakta istitba dan daha umumidir.Mutenni nin gavlin de: ugallibu fihi ke enni u azzibuha aleddehri zzunuba“Maneyı beyit de zalikelleyl de gözüm kapaklarını taklib ederim goya ben icfanın taklibi yani seherin imtidadıyla dehrin üzerine zünubu tadad ederim. Şair dehir den şikayet eden leylin tuulundan vasıflla sözetti.
Tevcih de tahsinu kelamı maneviyedendir.Muhtelif iki ayrı veche ihtimal olarak irad olunmasıdır.Birinin sözü gibi ki keşeke şaşı gözü seva denk olmasaydı demek gibi..“leyte ayneyhi seva un“ Burada sekkaki derki:Bir itibar ile muteşabih ayetlerde (Kuraniyede) tahsinu kelamın Tevcih dendir.
Hezil de Thasinu kelamı maneviyedendir.
Hezil ile ciddi kasıd ounur.“İzama temimiyyun etake mufachiran fegul addi an za keyfe ekluke liddabbi“Bahri tavilin darbı evvelindendir.Manayı beyit:ne zaman sana temimi mefachir olduğu halde gelse sen ona sen şu mefachiretinden geçdeyu söyle.şecaat ve bahadırlı ile fahri bırak zabiyy ne gune ekil edersin ona bakalım demektir.
Tecahülü arif de Tahsinu kelamı maneviyedendir.Malumu mechul yerine sevketmekdir.
Buna sebep(nükte) Tevbich olabilir: Hariciyyenin gavlind:“Eya şeceral chaburi maleke murikan ke enneke lem teczaa ala ibni zarifin „bu beyit bahri tavilin darbı salisindendir.Manayı beyiti ,Ey şeceru chabursana ne olmuş ki verkader bulunuyorsun.Guya sen ibni zarif üzerine cüza etmiyorsun.
Yada Medihde mubalağa nüktesinden dolayı teahulu arif olur.
Buchterinin kavlin de“elmaa burakın sera ev zavu misbahın em ibtisametuha bil manzari tdahi „
Tecahulu arif zem de mubalağa için olur.
Züheyir bin ebi Selma nın kavlin de“E gavmun aalu hısnun em nisaun“
Yahut da tedellüh (tehayyur)de mubalağa yapmak için tecahulu arif yapılır.“billahi ya zabeyatilgaaıgulne lena leylaye minkunne em leyla minel beşeri“
Muceb gavil de tahsinu kelamı maneviyedendir.Bu ise iki darbdır.Biri