S.107 Bu sebepten denilirki:

Yani Akli hissi den daha eamolmasından dolayı
Akli vecih de hissi vecihden de daha eamdır.
Eğer Burada vechi şibhi muşterek ise, ve bu ise küllidir.Oysa Hissi olan şeyler kesinlikle külli değildir,denilirse;
Biz deriz ki:Burada murad bir hiss ile mudrek olmaktan murad mubsıratdam olan chumre gibdir.
Mesmuatdan olan chavfussavt gibi..
Meşmuatdan olan tıyburriha gibi..
Mezvugatdan olan lezzetitteam gibi..
ve diğer lems gibi...Akli olanlar ise:
Faideden ara olmak gibi..Cüret gibi...dokunmak gibi..Hidayet bulmak gibi..
Şibhi vecih de nefin üyü görmesi gibi..Adim olan bir şeyin teşbihin de o şeyin ademi ile dir.
Esede teşbihde racülü şeca a gibi..İlimin nura teşbihi gibi..
Itırın chulugu kerime teşbihi gibi..
iki tarafı mufred olan murekkebi hissi şu kavil de olduğu gibdir.
"Ve kad laha fissubhi essüreyya kema tera mulahiyeten hıyne nevvera milel heyetil hasıleh min negarunissuveril beyzı ıle
mustedirati siğarilmegadiril fil merati alel keyfiyetil mahsuseti"
Not:Vechi şibhi hissinin her iki tarafıYani muşebbeh ve muşebbehi bihin hissi olur da ğayri olmazlar.İki tarafı yahut bir tarafı akli olmaz .
Vechi şibhi akli olmaz vechi şibhi hissi hissinin ğayri olan aklinin ğayri olan akliye idrak olunmaz..İşte bu akliye hissye ile idrakı gibi mumkin
olmadığından vechi şibhi hissi de tarafeyn akli olamaz.
Not:Eğer süal olunursaki:
vechi şibhin hissi ve akli arasında taksimi ne vechile
sahih olabilir ki:Vechi şibih muşterek külli olmasıyladır.
Hissi ise külli değildir.Yani hissi ile vechi şibhin muşterekun fihi olup külli olduğu anlaşılmaz.Bu suret de
Vechi şibhi hissi olmaz denilirse:
Derizki:
Vechi şibhin hissi olmasında murad cüzün hiss ile idrak olunmasıdır.
Murekkebi hissi her iki tarafı murekkeb olanda Şu Beşşarın sözünde olduğu gibi:
"kenne muşarennefi fevga ruusina ve esafenalleyli
tehavi kevakibehu"
vechi şibh vechi şibih murekkebi hissi muzlim bir şeyin
cevabında muteferriga mikdarı mutenasib,mustedıyl(uzayıcı),parlak ecramın akışından
hasıl olan bir heyetdendir.Tarafları muhtelif murekkebi hissi de teşbihi şakık de geçdiği gibidir.
Murekkebi hissinin bediatındandır:
Hareketin vugu olan heyet de vechi sibih olması...mürekkebi hissnin güzelliklerindendir.
Bu ise iki vecih de olur..
Cismin sıfatlarından diğer bazı sıfatların hareket yakın ve ona uygun vugu bulması...
Şekil ve Levin gibi..Güneşin tulu unda söylenen söz gibi:
Not:
Murekkebi hissinin acib güzelliğindendir,
Bir nevi vechi şibhin bir heyetiyle gelmesiyledirki.
Uzerine hareket vaki olursa-yani vechi şibih istidare
ve istikameti ve sürati bati ittisal ve inkıta dan hareketin vagi olduğu heyet olup ve heyeti mezkure de terkib itibar olunur.
Elhasıl vechi şibhe nefsi heyet olur.
"veşşemsü kel mirati fi keffil eşeli minel heyetil hasıleti
minel istidareti meal işragı vel hareketisseriati el muttasıleti mea temevvucil işragı hatta yura keennehu
yufiza min cevanibiddareti summe yebdu lehu feyerciu ilel ingazı"
ikincisi:Hareketin ğayrisinden mucerred(soyulmuş)olması...
ikincisi:Hareketin ğayrisinden mucerred(soyulmuş)olması..Bururmda muhtelif cihetlere harekelerin ihtilafı
lebette lazım olur.Rahha ve sehmin hareketi nde bir terkib yoktur.Ibnı muteyyin gavlinde olduğu gibi
mushafın herketi bunun hılafınadır."ve kennel berga mushafu garin fentıbagan merraten venfıtahan"Sükun heyetinde
terkib vaki olur.Kelbin sıfatında söylenmiş olduğu gibi"yegi culusel bedevi il mustavi"kelbin oturuşu,duruşu her uzvun mevkindedir heyeti hasıla...
Not:Bedi murekkebi hissiden vechi sani harekenin sair evsafdan tecerrud ve infiradıdır.Yani evsafı cismin
bir şeyi zanni olmayarak vechi şibihe yalınız harekeden hasıl olan heyet olmasıdır.Ve yine vechi evvel de terkibin
hasıl olması için harekenin sair evsafa yakın olması muteber olduğu gibi işbu üslubu sani de dahi cismin
cihası muhtelifeye hareketi kesirenin ihtilaf eylemesi
lazım gelir.Ta ki bu ihtilafa hareket sebebiyle terkib hasıl olsun.Eğer böyle olmazsa vechi şibhe vechi şibh yalınız hareketden
ibaret olasrak mufred olur ve murakkeb olmaz.Bu cihetden >depürmen ve okdan olan hareket de terkib mevcüd değildir.
Mesela felan değirmen gibi dediğimiz de vechi şibhi murekkeb hissi olmayup mufred hissdir.Zira burada
vechi şibhi hareket olup değirmenin hareketin ciheti mufreddir murekkeb değildir.Zira hareketin ğayri cismin
vasıflarından bir şeye yakın olması veyahut hareket muhtelif cihetlere ihtilat etmesi lazımdır.
Bazı kerre Terkib .murekkebi hissi heyeti sükunun da
vaki olur.Ebu Tabi bir kelbin sıfatını beuan da ırad eylediği "yega iy cülusu"beytin de olan vechi şibhe
bu kabildendir.Mefhumu beyit:İşaret eyledişi gibi hayvanın dört ayağı ve iki aletleri
ğzerine guud heyeti ateşe karşı oturup ısınan bedevinin
cülusuna teşbihdir.Bunda şahidi vechi şibhin murekkebi hissi bulunmasıyla beraber terkibin heyeti sükun hakkında olmasıdır.
Kelb mevsufun haleti ikaında hasıl olan yerdeki ateş kenarında ısınan bedevinin cülüsi mehsusunda olan heyete ve vasfiyete teşbih edilmiştir.
Kavli Ceyyid.

S.109
Murekkebi akli istihsalinde meşakkate tahammul ile eblaği nafi (menfaat)intifa(yararlanma)nın hırmanı vechi şibih aklidir.
Ayet:
"Meselüllezine hummiluttevrate summe lem yahmiluha
kemeselil hımari yahmilu esfaran "gibi..
Murekkebi akli olan vechi şibih bazı kerre mutedditden alınır.Çoğu muteadditden intizaın vücubu için hata vaki olur.Gaili ğayri malum sözün iatrı evvelinde olduğu gibi
Zira beytin cemiinden intiza ın vücubu gerekir..Zira şairin beyitden muradı Teşbihdir.Yani muyis intihaya mutmi ibtida ın ittisalı ile teşbihdir.
Not Beytin Evveli:
"lekad etimteni bilvisali tebessümen felemma se elna
earezte ve tevvelena kema ebregat gavmen ıtaşen ğamametun felemma re avha egşeat ve tecellet"
İşte misal de vechi şibh sevicle başlayıp meyusla nihayet buldu.Vechi şibh tarafeynin cemiisnden alınması icabederken Yalınız vechi şibhi ikisinin şatrı evvellerinden
almak hatadır.Yani burada Beyti mezkurdan maksud
Vechi şibhin yalınız mısra i evvelin mezmunu olan umuru muteaddideden değil beytin cemii mazmunundan çıkarılmış murekkeb akli olduğudur.Çünkü şair birinci
beyit de kendinin mahbubesiyle olan hal sevinc ve hüznünü ikinci beyitle temsil etmiştir.Beyti mezkur bir şeye muztar şiddetli ihtiyacı olan kimsenin hal tahsir ve
hüzün de bakasını tasavvurdur.Burası beytin tamamıyla olur.Bazısından vechi şibih alırsak hata vaki olur.
Muteaddidi hissi levin taam rayiha gibi fakiha yi uchraya teşbih olundu.
Akli vechi şibih ise:
Haddi nazar gibi..kemali hazer gibi...ichfa i sifadın tairi bil ğuraba teşbihinde olduğu gibi..
Muhtelif ve muteaddid ise Husnu tal at nebaheti(yüceliğinden) şan şems ile insana teşbihi gibi..
Bilesinki:
Vechi şibh aletlerden nefsi tezaddan dolayı muntezi olur..Zira bu intiza vechi şibhin her tarafı zıdlarda iştirah halindedir.
Sonra tenasüb menziline tenzil eder.Ya tehekkum yada temlih vasıtasızla...Ve denir ki:
"Ma eşbehe bil esedi"ceban(korkak olana)mustehzien denir.Bahil(cimri birine "huve chatimun"denirç
Kaf ve ke enne mislu ve bu manalara olan diğer edatlar gibi..nazare zeydun nayral esedi..demek gibi..
Kaf de asıl olan onu muşebbehi bihin takib etmesidir.
Bazen de ondan başkası takib eder.
Örnek:"Vedrib lehum meselel hayatittunya kemain enzelnahu
mienesemai.."
Bazen teşbihin fiilleri yada teşbihden haber veren fiiller hazif olur.
"alimtü zeyden eseden" demek gibi..
efali fiilden olursa da teşbihin fiili hazif olur.."hasibtu zeyden eseden gibi..
Yada efali baid den olursa..yine hazif olur..
Yani muşebbehu bih ile baid fiiler maksud ise..
Muşebbehu bihe aid ğaraz varsa muşebbehe avdet eder.
Bu ğaraz ise beyanı imkandır.."fe in tefugal ename ve ente minhum fe innel miske badu demil ğazali "
Bu ğaraz yada beyani hal olur..
bir elbisenin sevad da diğerine teşbihi gibi..
Yada beyanı mikdar olur..Şiddetinde ğuraba(kargaya)teşbih gibi...
Yahut beyani takrir olur..Ameli ve kesbinden bir faydası olmayanı su üzerine yazı
yazmaya teşbih gibi..
Bu dört kısım da da vechi şibih muşebeh bih de etemm olmasıyla olur..etem olmasını iktiza eder.
Bu meşhur olan bir kavildir..Beyan ın ğarazı tezyinul muşebbeh dir.Siyah yüzün zabinin gözüne benzetmek gibi..
Yada ğaraz, muşebbehi çirkin göstermek için olur..
Vechi insanı horozun gagladığı kuru bir pisliğe benzetmek gibi..
Muşebbehe aid den ğaraz istitraf yani misilsiz güzel bir şey olduğunu beyan için olur.
"kömür gözlü ve kırmızılı derken ..yıldız miskden olan denize dalgası altın olan denize benzetmesi gibi.."burada adeta
mumteni olan bir suretde meşebbehin ibrazı ile teşbih vardır.
İstitrafın bir diğer vechi de vardırki:
Zihin de olması nadir olduğunu bildiren bir teşbihdir..
Bu ise mutlak mana da olur ..yukardaki örneklerde olduğu gibi..
Yada huzuru muşebbeh de olur."vela ziverdiyetin tezhu bi zurgatiha beynerriyazı
ala humril yaguti kenneha fevga gamaatin daufne biha
eveilunnari fi etrafi kibritin"gibi...Bu beyit de maksadı munkeşe ğayet revnaglı bir mai
renkde kibrinin ibtidai yanması da Yani şuasında hasıl olan nara teşbih olup bundaki letafet ve istitrafe hernekadar muşebbehi
bih zihinlerin nadirul huzur olacak ahvalden değil isede munkeşinin temasında
hata gelecek gibi olmadığından teşbihe mezkur istitrafe etıf olunmuştur.Kavli Ceyyid.
Teşbihden ğaraz muşebehu bihe avdet eder.
Bu ise iki darbdır.Biri muşebbehden da etem olduğunı ibhamı ıçin olur.
İbham oyleymiş vehmini veiri..
Bu ise teşbihi maklub de olur."ve bedessabahu kenne ğurretehu vechul chlifetihıyne yumtedehu"gibi
İkinci darb:Muşebehu bihe ihtimamın beyanı içindir.
Aç insanı parlaklıkta ayın ondordune benzetmek gibi..
Yada "Vechu zeydin kerrağif"demek gibi..Rağif ekmek..demektir..Yuvarlaklık ta ekmeğe benzetmekte ihtimamı beuyan vardır.
Buna istılah da ızharı matlub da denir.Eğer ilhakı nakıs
yada muşebbehu bih de bir zaid iddia ve hakikat olarak murad edilirse..
Bir emir de iki şeyin cemi murad edilirse,Bur durumda ahsen olan:Teşbihe hüküm etmeye terki teşbih doğru olur.Zira iki eşitlerin arasında kalmak zordur.
bundan kurtulmayı tercih etmiş oluruz.Ebu ishag ibrahimissabi nin sözü"Teşabehe demi
iz cera ve muda meti fe min misli ma fil kesi ayneti teskubu fevallahi ma edri e bilchamri
esbelet cefuni em min abreti kuntu eşrebu"Ve yine feresin beyazlığını sabaha benzetmek de caiz olur.Yada aksi...caiz olur.
"meta uride zuhuru munirin fi muzlimin eksera minhu"
muşebbeh ve muşebehu bi tarafından itibaren bu teşbih za mufredi mufred ile teşbih olur.Ohalde bu mufredler ğayri mukayyeddirler.Haddin verde teşbihi gibidir.
yada mukayyed dirler.."huve kerragımi alel mai"..Yada muhtelif:biri mukayyed diğeri ğayri mukayyed olur.
"veşşemsü kel miraati"gibi..yada aksi olur..Murekkebin murekkebe teşbihine gelince:
Şakikin teşbihi gibidir..o geçti..Murekkebin mufred e teşbihine gelince:
"ya sahıbeyy tekassaya nazaraykuma teraya vucuhel ardı keyfe tusavveru teraya neharan muşemmisen kad şabehu zehruriba fe kennema
huve mugmirun"gibi..
Eğer muşebbeh ve muşebbehi bih tarafları farklı teşbihler ile teşbih olursa.:Buna Melguf teşbih denir..
Yani bir kaç defa muşebbeh zikir olunacak araları fasıl olunmayacak sonra muşebbehu bihler zikir edilecek..buna melguf denir."kenne gulubettabri
ratben ve yabisen leda ve kerihal ınabu vel chşebul bali"gibi..
Teşbih yada mefrug olur.
"Enneşru miskun vel vücuhu denanirun ve etraful ekuffu
anemun"Eğer iki tarf teaddud ederse.Birincisi teşbihi tesviyedir..
"sudul habibi ve hali kilahuma kelleyali "
ikinci taraf teaddüd ederse: ona da teşbihi cem denir.
Kennema yebsemmu (yekşifu)an lülü munaddin ev berdin ev egahin"
Vechi teşbih itibariyle ya temsil olurki:
Heyet ve evsafı muteaddit alınmış teşbih olur..
Önceden geçtiği gibi..
Sekkaki buna şunu da kayıd etti:
buna artı bu teşbihin ğayri hakiki de olması gerekir..dedi."Zeydun kel esedi fişşecaati"gibi..
Yahudilerin hımar meseli olduğu teşbihi gibi..
Vechi teşbih yada ğayri temsil olur.Bu ise mutaddid olan teşbihin hılafınadır..
Not:İmamı Sekkaki teşbihi temsiliyi kabül eder ama bir şart koşar:
Vechi şibih üayri hakiki olacak yani hıssen ve aklen tehakkuk etmeyecek
bir diğer taksim de vechi teşbih itibarıyla mucmel olur.Bu teşbihde vechi teşbih olan zikir olunmaz.
Vehmi bir itibar olacak bu takdir de ama sekkakiye göre temsili vechi şibih murekkeb olur.Vehmi bi itibar olan yerlere munhasırdır.
Yahudinin hımara teşbih de menfaat Ve menfaatından mharum olması vechi şibhi gibi..
Bu mucmel kısımda vechi teşbih zahir de olabilir.Burumda Vechi teşbihi herkes anlar.Zeydun kel esedi gibi..
Bu mucmel bazen de Hafi kalır..
Bunu ancak has insanlar anlar.
"bazıhımhum kel chalagatil mufreğati la yudra eyne tarafaha ey hum mutenasibune fişşerefi..kema enneha mutenasibun fissureti"suret de eczaları
mutensiab oldukları gibi iki tarafı da şerefde mutenasib bir halaka gibidir.Ne ne tarafı dır, bilinmez.
Bir diğer kısmında ise iki tarafdan birinin vasfı zikir edilmez..
Sadece muşebbehu bihin vasfının mezkur olduğu da vardır..
Not:Burada vechi şibh meykur olmadığından mucmel oldu.Vechi şibih taleb halinde olduğu yahut olmadığu hallerinde rahmetin akması hali vardır.
Burada muşebbehu bih ğays ve hem muşebbehu bih ve hem de
muşebbehe işaret eden vasıflar ile kayıdlanmıştır.

Yada her iki tarafın vasfının mezkur olduğu yerler gibi...
"sadeftu anhu velem tasdif mevahibuhu annive avedehu zanni velem yahchib kel ğaysi in citehu vafake ribguhu ve in terechchalte anhu lecce fittalebi"gibi..
Not:Burada vechi şibh mezkur olmadığından mucmel oldu..Bu iki beyit bahri basitdandır.Manaları:
Bana kesir atası cihetiyle utandırmadı.Kendisinden iraz ve mufarakat idip yanına gitmedim.anın mevahib ve atası ise benden munkati olmayup geldi.ümid lutfu
hakkında olan zan ve tahminim kendisine muracaat ettikte chaib kamadı.O aynı rahmet gibidir.Yanına gider isen ettiğin halde sana onun evveli ve efdali isabet eder.
Firar ettiğin halde dahi o seni takibin de ısrar ile ruşhadar eder.demektir.
Vechi şibihden mezkur olan Mucmel olduğu gibi mufassal de olur..
Burada vechu teşbih zikir olunur..Reşiduddin el vasvatın sözünde olduğu gibi:"ve teğurruhu fi safain ev edmui kelleali "İnciler gibi dökülür göz yaşlarım..gibi..
Bazen de vechişbih mekanını iltizam eden şey olduğundan hazif olunur.."kelmı fasi için denir ki"uve kel aseli fil halaveti"vechi şibihin birleştireni halavetin lüzumu
olan şeydir.Zira buna tabi biir meyil vardır..kelamı fasih burada hazif olundu..
Yina buna bitibari vecih zihine ğarib ve yakın olan kısım da vardır.Buna mubetezel de denir.Mubtezel demek:İstimali çok demektir.Bu yüzden bunu herkes anlar..
Bu teşbih de badi ray de vechi şibh in zuhurundan dolayı tedkiki nazar olmadan muşebbeh den muşebbehu bihe teşbihin intikali vardır..
Vechi şibhin zuhuruna sebeb emri cemir vardır.Zira icmalde nefse tafsilden da öncelik vardır.
Yahut az tafsilden dolayı vechi şibih zahir olur.
Yani vechi şibih kolayca anlaşıldığınını ikinci sebebi
vechi şibih de tafsilin az olmasındandır.Yani çok sıfatlar vaki olmamıştır.Karib munasebetlerden dolayı kolay anlaşılmıştır.Mesela "eşşemsu kelmeretil mecluvvetifil istidareti vel istinareti"ya da "cüreti sağirayı miktar şekil de kevze teşbih gibi..Zira burada guvveyi hassaya tekrir vardırf.Muşebbeh ve muşebbehu bşh arasındaki munasebetin yakınlığından ve tafsilin tekerrurundsn muaraza vardır..Vechi şibih baidi garib de olur..Bu ise sadece garibi olanın hılafınadır..
Kesreti tefsil olduğundan vechi şibih zuhur etmez.
"Veşşemsü kel mirati"gibi..
Vechi şibih muşebbehu bihin huzurunun nadiratdan olmasından dolayıda zahir olarak gelir.Yalınız aralarında munasebet uzak olmasından dolayı muşebbehu bihin huzuru
anında vechi şibih galiluttafsil olur..
Muşebbehı bhın nadir olması mutlak manadadır ziara muşebbehu bih ya vehmi dir.Yahut murekkebdir.yada hayalidir.yada aklidir.geçtiği gibi..Yahut guvve i hisse tekriri nin
gılletinden dolayı.."veşşemsü kel mirati"gibi..
Bu misalde iki vecihden ğarabet vardır.1.gılleti tekerrur
2.Vechi şibihde kesretu tefsil vardır.
Burada Tefsil den murad:
a.vasfın ekserisine bakılır..
b.Tefsil Vücuhu kesire vaki olur.
c.Eşhur olan:Bu vücuhu bazısına bakılır bazısı terkedilir..
"hameltu rediniyyen ke enne senanhusena lehebin lem yettesıl bi duchanin"
d.yahut vasıfların hepsine itibar edersin.
Süreyyanın teşbihin de geçtiği gibi..
Teşbih ,İster hayal ve isterse akli vechi şibih terkibinin olduğu çoğu yerde ibtizal ve idrakı amme den uzak(baid)olmuştur..
Makbul beliğ ise ğarabetinden dolayı baidi ğari darbın(kısmın)dan olmuştur.Bir şeyin husulu onu talebinden sonradırki.Karibi mubtezel olarak tasarruf
edilen,ibtizal olmaktan çıkıp ğarib olarak tasarruf olunur.
Ebu Tayyib el mutenebbinin sözünde olduğu gibi:
"Lem telga hazel veche şemsü neharina illa bi vechin
leyse fihi hayaun"gibi..
Burada "illa bi vechin" mubtezel iken,baidi ğarib oldu..Manası mubhem olmadı tefsile ihtiyac vardır.
Reşiduddin el vatvatınn sözüne gelince:
"azematuhu mislunnucumi sevagıben levlem yekun
lissabigati üfulun"gibi..Buradaki teşbih edatı itibarıyla meşrut ve mukayyed bir teşbihdir..
Burada tekid manasıda vardır.
Muekked demek?
Muşebbeh ve muşebbehu bihin aynısı olduğundan teşbih edatsız gelmiştir-demektir.
"Vehiye temurru merrassehab" gibi..
Tekid için muşebbehu bihin muşebbehe izafewtli gelmesi de böyledir..
"Verrihu tebasu bil ğusuni ve kad cera zehebul asili
ala lüceynil mai"gümüş üzerine gümüş gibi..
Yahut da mursel dir..
Bu durumda muekked mananın hılafına dır.
Edatı teşbih bahsindeki emsile de geçtiği gibi...
Bu teşbih ğaraz itibariyle ya makbul olur..
a.ifadyi ğaraz da vafi olur.
b.beyani hal de vechi şibih bakımından muşebbehu bih daha marufdur,bilinir.
c.Nakısı kamile ilhak da vechi şibih daha etemmdir.
Yada herkezin kabülü musellem olur.
Beyanı ımkan da muhtabın huzurunda inkar edilmeyen bir hükümdür.Yada merdud dur..Bu durum da makbul olanın hılafınadır..
Yani kabül şartı olmadan ifadeyi ğarazdan noksan olması ne makbul ve nede musellemdir.
Bir Hatime:
Rükünlerinhepsini yada bazısını zikir itibarıyla guveyi mubalağa da teşih edatlarını hazif en ala mertebe de dir.
a.muşebbehin hazifiyle olur..
Bu edatın hazifi Vechi şibih de yalınız edatın hazfi şeklinde olduğu gibi hem edat hem de muşebbehin hazifi de olur.Bunlardan birinin de hazifi olur...
Bu zikir olunandan başkasının hazifine bir kuvvetli ihtimal yoktur.
El Hakikatu vel Mecaz
Hakikat ve mecaz lüğavi de söylenir..
Hakikat İstilahda ise:
mutekellim tekellümün de muhatabına vaz ettiği
manaya lafzı korken istilah manada kullanmasıdır..
Lafzın vazı demek?
Binefsihi lafzın manaya delaletini tayin etmektir.
Budurumda mecaz buradan çıkmış oldu..
Zira mecaz manaya delalet eden bir karine lazım..Hakikat de bu karine yoktur.Yada muşterek manası da yoktur.
Elfazı muşterekler hakikatın tarifinden haricdir..
Eğer bizatihi lafız bir manaya delalet ederse bu sözün zahiri fasiddir.İmamı sekkaki şeyle bunu tevil eder:
lizatihi bir manaya delalet eder demek,lafız ile mana arasın da olan münasebet sebebiyle delalet eder demektir.Fakat yine lafzın vayına muhtacdır.
El Mecaz:
Ya mufred olur..Yahut da murekkeb olur.
Mufred mecaz olursa:
İstimali sahih olan bir vech ile Tekellum sebebiyle istilahda vaz edilen mananın ğayrına mustamel olan bir kelime dir.Tabi ikinci mananın mustamel olduğuna dair
bir karinede olamsı gerekir.
Ayrıca da tekellüm de bir alaka da olurki:mana ğalat yahut kinaye olmasın...
Hakikat ve mecazın her birreri hem lüğavi ve hemde şeri,
orfi has ve aam olurlar.İbadete salat denmesi hakikatı şeridir,Dua manasında mecazı şeriye dir.
Esed sebu da hakikatı lüğaviye,raculu şeca da mecazi lüğaviye dir.
Fiil orfce maruf tariflerin lafzında istimali hakikati orfiye
has dır.
Dabbe nin dört ayaklılar ve insan için kullanılması gibi..
Dabbe nin nakili olmadığından aam bir kelimedir..Bunun mecazıda aam dır..
Mecazı mursel nedir:
Manayı mecaz ile hakikat arasında muşabehet olmazsa buna mecazı mursel denir.
Alaka muşebbehu bihi ğayrısı olursa ona da istiare denir.
Çoğu kere istiare lafzı,muşebbeh de muşebbehu bihin isminin istimalı manasına itlak olunur.Muşebbeh lafzı musteardır.
Mecazı mursel:Kudret ve nimet de mustamel Yed(el)gibi..Mezade manasında raviye gibi..
Mecazı mursel rebiyye (gözetleyici)de kullanlan ayın gibi...
ismi cüzün ismi olarak da tesmiye olunur.Aksi de olur:Enamil manasına esabi gibi..
yahut bir şeyin sebebinin ismiyle tesmiye olması da olur.
"Raaynel ğayse" gibi..
Yahut da musebbein ismiyle tesmiye olur.
"emtaratissemau nebaten" gibi..
Yahut mecazı muresel,geçmiş de bir şeyin ismiken şimdi başak bir manaya olan isme tesmiye olur..
"Ve atul yetama emvalehum"gibi..
Yada mustakbelde bu manaya gelecek olan şeye tesmiye de mecazı murselolur..
"inni erani aasıru chamran"gibi..
yahut kendisinin mahalli ile bir şey tesmiye de mecazı mursel olur."fel yedu nadiye" gibi..
Bir şeyin hal ismiyle tesmiyede mecazı mursel olur."ve emmellezinebyezzat vucuhuum fefi rahmetillahi "ey filcenneti..
Bir şeye ismi aleti tesmiye de mecazı murseldir.
"vecalni lisane sıdkın fil achirine"ey zikran hasenen..
istiaare tahkikye diye mukayyed dir..
Böylece aklen ve hssen manası tehakkuk etmiş olur.
"leda esedin şakissilah mugazzefin"ey raculu şucaun"gibi..
"sıratalmustakım"ey dinil hakkı...
İstiarenin mecazi luğavi denmesi:
Muşebbehu bihin istiarenin mevzusu olmasıdır.
a.muşebbeh konusu değildir..
b..her ikisinden de eamm değildir..
Denildiki:
istiare aklidir.Yani istare iddiası(manayı hakikiden cevirmek) akli emirlerde olurda lüğaviler de olmaz.
>Zira istiare muşebbeh üzerine itlak olunmaz.Ancak muşebbehu bihi cinsinden oma iddiasında itlak olunur.Bu da istiarenin vaz olunduğu manada istimal olunur.
Bu sebepten Şu örnekte teaccub sahih dir.."gamet tuzalliluni mineşşemsi "
Ve teaccub den nehi de sahihdir..
La taacebu min bila ğılaletihi gad zurra ezraruhu alel gameri"burada el ğılaletu" muşebbeh "vel gameru" muşebbeh dir..
Muşebbehın muşebbehu bih cinsine tahvil olma iddiası
,istiarenin mavuzia leh de mustamel olması gerektirmez.
Teaccub ve nehiye gelince:

İstiarede kelamın zahirini murad etmek üzerine karine nasb etmek ile ve muşebbehi bihin karinelerini mutearif ve ğayri mutearif olarak iki kısma ayırmakla muşebbehi bihin
cinsinden muşebbehin ducuhulu davasında tevile binaen kizible istiare arasında mufarakat vardır.İstiarede tevil vardır.Kizib de tevil ihtimal sebebeiyle yoktur.
Ayrıca hilafı zahire bir karine vardır..
Bu istiare alem de olmaz.
Zira Alem cinsiyeti münafi olmayı iktiza eder.Ancak bir nevi vasfiyeti tazammun ederse "Hatim" Ebu Hanife" gibi. Bu duurmda İstiare alem de olur.Zira burumda alem
şahıslaşmıştır,cinsiyet ifade etmez..isim de olur..
İstiareye mani karine ya bir emri vahid olur.."raeytu eseden yarmi" gibi..Yahut Birden fazla bir emir olur.
"Bazı arab sözleri gibi:ve ine taaful adle vel imana fe inne fi imanina nirana"Burada karine adil ve iman dır.Ekser bir emirdir.Muşebbeh bih niran dır.muşebbeh ise seyf dir..Zira imandan bahis aşairin müslüman olduğunu gösterir.
Yahut mezkur karine multeim manalar olur.
Buchterinin sözü gibi."ve saigatin min naslihi tenkefi
ala erusil akrani hamsi sahaibin"Burada multim mana demek bazı mana diğerine bağlı mana demektir.
Karine de cemian olur.Burada saige zikir olundu.daha sonra "min naslihi"zikir olundu.sonra "al erusil agrani"
daha sonra enamilin adedi olan "hams" geldi.bunların cemiinden "sehaibe"ile muradın enamil"parmaklar"murad edildiüi zahir oldu.Böylece karine i mania cemi oldu..
Bu istiare iki raf itibariyle iki kısımdır.
Bu iki taraf:mustear minh ve mustear leh dir..
İki kısım ise:
a.bu iki taraf ya ictima eder.Buna istearei mumkine denir."vemen kane meyten fe ahyeynahu ey daalen fehedeynahu..deki ehyeynahu..gibi..Aralarındaki ittifakdan dolayı buna vifakiye de denir.
b.yada etmez. buna da mumteni denir.
mevcüda isimi madumun verilmesi gibi..zira bir menfeaat ve ihtiyac yoktur..
Buna inadiye de denir.
İstiare i inadiye de tehekkumiye ve temlihiyye olur..
Oyleki bu istiarenin zıddı ve nakisi manada kullanılır..
"Febeşşirhum bi azabin elim" gibi..
İki tarafın cemi manasında cami itibarıyla bu istiare iki kısımdır.
a.Tarafeynin mefhuuna dahildir.
"Kullema semia heyaten tara ileyha" gibi..tarenin racüle isnadı mecazdır..tare feresuhu bi saayihi ileyha demektir..bu sözün aslı."hayrunnasi raculun mumessikun bi ınanı feresihi"..dir.Burada iki tarafın cammi olan süratle mesafeyi katetmektir.Bu ise manada dahildir..
b.Ğayri dahildir."Rayetu eseden" de olduğu gibi..
c.Yada istiareyi amiye olur..zira cami olan karine çok mubetzeldir..belirgin ve malumdur."rayte eseden yermş" gibi..