HADİS TARİHİ VE USULÜ

HADİS İLMİNE GİRİŞ
Geçmişte Şer’i ilimler veya nakli ilimler diye isimlendirilen, günümüzde ise İslami ilimler denilen ilim grubunun bir alt dalıdır. İslam dinini konu edilen Nakli/Şer’i İlimler tefsir, hadis, fıkıh, kelam Hz. Peygamberin sünnetine dayanırlar. Dolayısıyla bu ilimler İslam dininin ilkeleri doğrultusunda oluşturulmuş, Müslümanlar tarafından geliştirilmiş İslam dinine içerden bakan ilimlerdir.
İslam tarihi, İslam mezhepleri tarihi, İslami ilimler tarihi ise İslam dinini konu edinmeleri bakımından ilk bakışta İslami ilimler içersinde yer alıyormuş gibi görünseler de aslında tarih biliminin alt dalıdırlar.

SÜNNET KAVRAMI
Sünnet kelimesi s-n-n kökünden gelir. Sözlükte üzerinde devamlı olarak yürünen yol, hayat tarzı, gelenek, adet, hal, tavır, karakter, uygulama, kanun , kural gibi anlamlara gelir.Sünnet kelimesi ara sıra ve gelişigüzel yapılan şeyleri değil; adet niteliğinde,devamlı ve sürekli aynı zamanda bilinçli davranışları ifade eder.
Sünnetin hadis ilminde ki anlamı ise; Hz. Peygamberin sözler, davranışları ve onaylarıdır. Yani O’nun yolu ve hayat tarzı, sürekli ve devamlı davranışlarıdır.Bu anlamıyla sünnet terimi ‘’Allah elçisinin sünneti’’anlamına gelen Sünnet-Resulullah ifadesinin kısaltılmış şeklidir. Sünnet Hz. Peygamberden gelmesi bakımından 3’e ayrılır.
1- Kavli Sünnet : Hz. Peygamberin sözleridir.
2- Fiili Sünnet : Hz. Peygamberin fiilleri ve davranışları
3- Takriri Sünnet : Sahabe tarafından söylenen söyleri ve yapılan davranışları onaylaması ve karşı çıkmamasıdır.
Sünnet kavramı Kur’an ile sıkı sıkıya bağlantılı bir kavramdır. Çünkü; Hz. Peygamber kendi hayatında Kur’an’ın bütün emirlerini ve hükümlerini uygulamakla yükümlüdür.
Sünnet kavramını Hz. Peygamber’e Allah tarafından verilen görevler doğrultusunda değerlendirmek gerekir. Kur’an’ın bildirdiğine göre Hz. Peygamber’in temel görevleri şunlardır:
Tebliğ : Allahtan almış oldukları vahyi eksiksiz olarak insanlara bildirmek.
Beyan : Dini tebliğ. İndirilen kitabı ümmetine açıklaması.
Tezkiye : İnsanları kötü huylardan, günahlardan, kötülüklerden temizlenmesi, arındırılması.
HADİS
Sözlük anlamı haber verme, anlatılan haber verilen husus, söz demektir. Terim olarak hadis:Hz. Peygamber’in sünnetini haber veren ,sünnetin söz ile ifade edilmiş haline hadis denir.
Sünnet kavramı; Hz. Peygamber’in davranışlarını, hadis ise O’nun davranışlarının, sözlerinin ve onaylarının tanıkları tarafından haber verilmesini ifade eder.
HABER
Sözlük anlamı; bir olay veya nesneyi gören, tanık olan birinin,görmeyen,tanık olmayanlara söylemesi,iletmesi ile elde edilen dolaylı bilgidir. Hadis ilminde haber bazı alimlerce hadis terimiyle eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Haber hadisten daha geniş anlamlıdır.Her hadis aynı zamanda haberdir ama her haber hadis değildir.

HADİSİN İKİ TEMEL ÖĞESİ: İSNAD VE METİN
1-İSNAD VEYA SENED:
İsnad kelimesi Arapça s-n-d kökünden türemiş mastardır. Bir şeyi bir yere dayamak demektir.Hadis ilminde isnad dendiğinde hadislerin başındaki ravi silsilesini gösteren isimlerden oluşan ravi zinciri anlaşılır.Buna sened denir.
Hadis ilminde başında senedi yani isnad zinciri zikredilmeyen hadislere muallâk hadis denir. Hadislerin başındaki senedler bu işlemleri yanında hadisin geçirdiği tarihsel sürecide yansıtırlar.Hadis tarihinde Mutekaddimun dönemi denilen hicri ilk 4 asırda ki kitaplarda hadisler hep ravi zincirleriyle birlikte verilmiştir

2-METİN:
Hadiste nakledilen içerik anlamına gelir. İsnad zincirinin peşinden gelen Hz. Peygamber’in sözlerini ve davranışlarını ifade eden kısma metin denir. Çoğulu mütun şeklindedir. Hadis ilminde bir hadisin farklı isnad zincirleriyle gelen her bir kanalına tarik ve vech denir.

HADİS İLMİ TANIMI
Hadis ilmi klasik kaynaklarda İlmü’l-hadis,Ulumu’l hadis,İlmü’r-rivaye, Usulü’r-rivaye, İlmü’l-eser gibi genellikle Arapça kelimesinin tekil ve çoğuluyla yapılmış isim tamlamalarıyla ifade edilir.
İbn Cemaa, hadis ilmini ‘’hadislerin senet ve metinlerinin halleri ile ilgili kurallar ilmidir’’ diye tanımlar. Büyük hadis alimi İbn Hacer’in tanımı ise ‘’Ravi(rivayet eden ve mervi (rivayet edilen metinlerin) hallerini bildiren kaideler bilgisidir’’ şeklindedir.

KONUSU VE AMACI
Hadis ilminin konusu; hadisleri nakleden raviler ve bu raviler tarafından nakledilen Peygamberimiz’e dair rivayetlerdir.
Hadis ilminin amacı; hadislerin makbul olanlarını makbul olmayanlardan ayırmaktır.
Hadis ilmi ve hadisle ilgili faaliyetler rivayet ve dirayet olmak üzere 2 ye ayrılır.
RİVAYET: Daha çok hadis öğrenme, nakletme, derleme, hadisleri içeren kitaplar telif etme gibi faaliyetlerini kapsar.
DİRAYET: Hadislerin senet ve metinleri ile ilgili her türlü birikimi, yeteneği ve faaliyeti kapsar.
HADİS İLMİ İLE İLGİLENENLERE VERİLEN İSİMLER VE ÜNVANLAR
 Hadis ilminde yolun başında olanlara talip denir
 Hadis alimleri için genel olarak çoğunlukla muhaddis veya hafız tabiri kullanılır.
 Hadis ilminde daha ileri düzeyleri ifade etmek için İmam, Huccetu’l İslam, Şeyhu’l-İslam, Emirrü’l-mü’min’in fi’l-hadis gibi unvanlar da kullanılmıştır.

PEYGAMBERİMİZİ KONU EDİNEN DİĞER İLİMLER
Megazi : Hz Peygamberin savaşlarını konu edinir.
Siyer : Hayatının bütün yönleriyle ilgilenir.
Şemail : Fiziksel özellikleriyle ve ahlaki yapısıyla ilgilenir
Delail : Mucizelerini konu edinir.

HADİS İLMİNİN ÖNEMLİ ALT DALLARI
Hadis Tarihi
Hadisi tarih biliminin ölçütleriyle ele alır. Türkçe yazılan ilk hadis tarihi kitabı İstanbul üniversitesi İlahiyat şubesi hocalarından İsmail Hakkı tarafından 1924’de yazılmıştır.
İlk müstakil Türkçe eser Ankara üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Talat Koçyiğit’in yazmış olduğu ve ilk baskısı 1977 ‘de neşredilen Hadis Tarihi isimli eserdir.

Hadis Usulü
Hadis ilmi hadisle ilgili bütün problemleri ele alırken, Hadis Usulü sadece hadis tenkidinin temel kurallarını özetler ve temel kavramlarını tanımlar. Hadis usulüne Hadis Terimleri İlmi anlamına gelen Mustalahu’l Hadis ‘de denir.

Hadis Usulü Kitapları
Hadis usulü alanında günümüze ulaşmış en eski eser İmam Şafi’nin er-Risale’sidir. Bu eser aynı zamanda ilk fıkıh usulü kitapları arasında zikredilir.Günümüze ulaşan ilk hadis usulü kitabı Ramhürmüzi’nin el-Muhaddisü’l-Fasl’ıdır.
Hadis usulü kitapları Mütekaddimun ve Müteahhirun dönemleri denilen iki dönemde ele alınır. Hadis tarihinde klasik kitapların yazıldığı mütekaddimun dönemi h.4. asrın başına ,hatta bazılarına göre sonlarına kadar devam eder. Bundan sonrasına müteahhirun dönemi denir.

Mütekaddimun Hadis Usulü Kitapları
1. Er-Ramhürmüzi’nin el-Muhaddisu’l-fasıl’ı
2. Hakim en-Nisaburi’nin Marifetü ulumi’l-hadis’i
3. Hatib el-Bağdadi’nin el-Kifayesi

Müteahhirun Hadis Usulü Kitapları
1. Kadı İyad’ın el- İlma’sı
2. Meyanci’nin Ma la yese’u’l –muhaddise cehlüh
3. İbnü’s-salah’ın Ulumü’l-hadis’i

Rical İlmi
Rical Arapçada adam kişi anlamına gelen racül kelimesinin çoğuludur. Bu ilme rical ilmi denmesinin sebebi hadis nakleden kişileri, yani ravileri kendisine konu edinmesi sebebiyledir.Rical ilmi hadis ravileri hakkında hadis rivayetine ehil olup olmadıklarını incelemeye yönelik gerekli her türlü bilgiyi derlemek ,korumak ve değerlendirmek amacıyla ortaya çıkmıştır.
Rical ilminin bir diğer adı da Cerh ve Ta’dil dir.Cerh; Raviler hakkında olumsuz kanaat bildirme Ta’dil ise;olumlu kanaat bildirme anlamında kullanılır.
Cerh edene Carih, cerh edilmiş yani kusurlu bulunmuş olana ise mecruh denir. Ta’dil edene muaddil veya müzekki , ta’dil edilmiş olana ise adil , adl , sika , cerh-ta’dil faaliyetine tenkid,bu faaliyeti yapana münekkid denir.
Rical ilmi hadis alimlerinin insani hatalara ve hadis uydurmacılığına karşı bir tedbir olarak geliştirdikleri ve başka medeniyetlerde görülmeyen İsnad Sisteminin bir uzantısıdır. Ali b. El-Medini “Hadislerin manalarının anlaşılması ilmin yarısıdır.Diğer yarısı da rical bilgisidir.”demiştir.

İlelü’l-Hadis ilmi
İlal Arapça , sebep hastalık ve kusur anlamlarına gelen illet kelimesinin çoğuludur.Hadis ilmin de illet ilk bakışta sahih görünen hadislerde ancak derin bilgi ve tecrübe sahibi hadis uzmanlarının görebileceği gizli kusur anlamına gelir.Bu tür gizli kusur taşıyan hadislere muallel veya ma’lul hadis denir. İlelü’l-Hadis ilmi hadislerdeki bu tür gizli ve fark edilmesi zor kusurlar ile ilgilenen bunları bulmayı, düzeltmeyi amaçlayan bir ilim dalıdır.
İllet ağırlıklı olarak hadisin senedinde olmakla beraber metninde de bulunabilir. İlletli hadisler konusu muhaddisler tarafından çok önemli görüldüğünden bu konuda müstakil kitaplar yazma gereği duymuşlar Bu yüzden illet konusu hadis ilminin ayrı ve müstakil bir alt dalı olarak kabul edilmiştir.
Günümüze ulaşan ilel kitapları şunlardır;
Ali b. El-Medini’nin İlel’ül-Hadis’i
Yahya b. Main’in et-Tarih ve’l-ilel’i
Ahmed b. Hambel’in el-ilel ve merifetü’r-rical’i

Ğaribü’l-Hadis İlmi
Hadis ilminde Ğaribü’l-Hadis dendiğinde az kullanıldığı, yaygın olmadığı veya manası kapalı olduğu için anlaşılması zor olan kelimeler ve bunları konu edinen ilim dalı anlaşılır.
Hadisteki ğarip kelimelere dair yazılmış olup günümüze ulaşan ilk kitap Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam’ın Ğaribü’l-Hadis isimli kırk senede hazırladığı kitaptır. Günümüze ulaşan en mühim eser ise; Hattabi’nin Ğaribü’l-Hadis’idir.

İhtilafül-Hadis İlmi
İhtilaf Arapçada iki veya daha fazla şeyin birbirleriyle uyuşmaması, ters düşmesi, farklı olması , insanların görüş ayrılığına düşmesi gibi anlamlara gelir. İhtilafül-Hadis sağlam bir hadisin yine sağlam bir hadis ile zıt düşmesi veya öyle görünmesi yada algılanmasıdır. İhtilafül-Hadis İlmi bu tür zıt görünen hadisleri konu edinip bunları değerlendiren ve zıtlığı çözmeye çalışan ilim dalıdır.
Hadisler arasındaki ihtilafın giderilmesinde 4 temel yöntem vardır:
1. Cem’ ve Ta’dil : Bu yöntemin esası çelişen hadislerin her ikisini birden çok ise hepsini bağdaştırarak ,herhangi birini terk etmeden birlikte geçerli saymaktır.
2. Nesh : İslami ilimlerde nesh’in tanımı:”Şer’i bir hükmün dah sonra geln Şer’i bir delil ile kaldırılması “şeklindedir.Yürürlükten kaldırılan önceki hükme mensuh,yürürlükten kaldırmaya sebep olana nasih denir
3. Tercih : Birtakım ölçütlere dayanarak çelişen hadislerden birini tercih edip öbürünü terk etmektir. Tercih sebepleri çok olmakla beraber kısaca şu 3 şekilde toplanılabilir;
Senet ile İlgili Sebepler : Ravilerin sayısı, İlim ve sikalık yönünden üstünlükleri, hadis öğrenme şekilleri ve olayla ilgileri gibi hususların tercihi
Metin ile İlgili Sebepler : İhtiyata elverişli olanın veya haramlık ifade edenin tercihi
Harici Sebepler : Kur’an-ı Kerim’in zahirine , sünnete ,dinin genel kurallarına uygun olanın tercihi
4. Tevakkuf: ihtilafı giderme yöntemi olarak tevakkuf çelişen hadisler konusunda karar vermemek, askıya almak, karar vermeyi sağlayacak delil ve karineler bulununcaya kadar beklemek anlamına gelir.
Hadisler arasında çelişkiyi giderme yöntemlerine hangi sıralamaya göre başvurulacağı alimler arasında önemli bir tartışma konusudur.
Hadisçiler ; Cem’, Nesh, Tercih, Tevakkuf,
İslam Alimlerinin çoğunluğu ; Cem’, Tercih, Nesh, Tevakkuf,
Hanefiler ; Nesh, Tercih, Cem’, Terk şeklinde bir sıralama dahilinde çelişkinin giderilmesi gerektiğini savunurlar.

İhtilafül-Hadis konusunda günümüze ulaşan önemli kitaplar şunlardır:
İmam Şafi ‘nin İhtilafül-Hadis’i
Kuteybe’nin Te’vilü muhtelifi’l hadis
Ebu Cafer et-Tahavi’nin Müşkilü’l-asar

Esbabü Vürudi’l-Hadis İlmi
Esababü Vürud geliş , ortaya çıkış sebepleri anlamına gelir.Bu ilim dalı hadislerin söyleniş sebepleri , hangi ortamlarda, ne amaçla söylendiklerini araştırır. Bu ilim , hadislerin daha iyi anlaşılması , hadisler ile ilgili bazı problemlerin çözümü açısından çok önemlidir.

HADİS TENKİDİNİN TEMEL İLKELERİ
Hadislerin gerçekten Hz.Peygamber’e ait olup olmadığını araştıran hadis tenkitçiliği , insanoğlunun haberlerin doğruluğunu belirlemek için şimdiye kadar bulabildiği ve kullandığı üç evrensel yöntemi kullanır:
1. Haber verenin iki temel özelliği ,haberin doğruluğunu doğrudan etkilemektedir.bunlar dürüstlük ve insani kusurlardır.
2. Haberin başka kaynaklardan te’kidi yani aynı haberi veren başka kaynaklar olup olmadığının araştırılması , varsa ikisinin karşılaştırılması.
Hadis tenkitçiliğinin en temel yöntemi, hadislerin farlı rivayet kanallarının ve zincirlerinin araştırılması , bir raya toplanması ,karşılaştırılması ve bir bütün olarak değerlendirilmesi esasına dayanır.Bu işlemler hadis ilminde ,hadisin farklı kanallarının toplanması anlamına gelen Cem’u’t-Turuk ve bu farklı kanalların karşılaştırılıp değerlendirilmesi anlamına gelen Muaraza kavramıyla ifade edilir.
3. Herhangi bir hadis akla, Kur’an’a İslam dininin genel ilkelerine , İslam alimlerinin İcma’sına ,Hz Peygamberin yaygın ve meşhur sünnetine ,kesin bilimsel verilere gerçeklere aykırı bulunuyorsa kabul edilmemiştir