Yani;
Bu bir hamliyeyi müvecciheyi basite dir ki
mevzuya mehmulun sübütü,
Mevzunun vasfının bazı zamanlarda bil fiil mahmulun mevzuya selbine hüküm olunur.Bunun misali yukarda geçti,,
"Küllü men bihi...
Eğer bu mürekkebet olan kazıyeler külliye olursa,cüzlerin nakiziinden biri olur.
Bu ise mürekkebetın hakikatlarını,basitelerin nakizelerini bildikten sonra Celi(açık)dır.
Ve bilirsin ki terkibi vücudu la daime iki mutlakayı ammeden olur.
Biri mücibe diğer ise salibe olur.
Ve yine bilirsinki;
Mutlakayı ammenin nakizi daimeyi mutlaka dır.
Böylece yine bilirsin ki;
vücudyi la dime nin nakizi ya daimeyi muhalife(aimeyi muvafıka dır, yani daimeyi mutlakayı salibedir)yada daimeyi
mutlakayı mücibedir.
Eğer mürekkebat cüziye olursa;
mürekkebatı cüziyenin nakizin de maniatul huluv den yukardaki zikir olunanla iktifa edilemez.(yeterli olmaz.)
Zira"bazul cisim hayvanun bil fiil la daimen"nakizeyi cüziyenin her birinin kizbi ile beraber buda kizb olur.
Oysa bunların nakizlerinde hak vardır.
Belki nakizlerini cüziyenin nakizlerinin arasında tek tek aramak gerekir.
Ve denir ki;
Her cisim daima hayvandır,yada daima hayvan değildir.
Şartıyeye gelince :
Külliyenin nakizi ister muttasile ve ister munfasile olsun ,
Cins de cüzü muvafika dır.
Nevi(lüzum ve inada ve ittifakda)İcab ve selb keyfiyetin de muhalefet asıldır.
ve aksi de (muvafakat da)asıldır.

El Bahsüssani(İkinci Bahis)
Aksi müsteva:
B tür kazıye de birinci cüz ikincinin aslından ibaretdir.Birinci cüz Mükaddem ikinci cüz ise talidir..
Sısık ve ve keyif bakasıyla birlikte olur.
Keyf;İcab ve selb..demktir.

Sevalibe gelince:
Yani Sevalibi külliye svalibi külliye bunlardan dır.
iki vaktiye
iki vücudiye
Bunlar ki Vücudiyeyi la daruriye ve la dimedir.
İki mümkineler
mümkineyi ammeler.Ve hassalar.

Mutlakayı amme:
Aksi mümkün olmadığından yukarda geçen sevalibin ğayri munakis yedi yer de akis yapılmaz.
Bunlar..Akisi olmayan sevalib kaziyeler denir.
Vaktiyeyi sevalibe de denir.
Zira şu sözümüz doğru olur..
"biddarure la şeye minel kameri bi munhasifin vakteterbi la daimen"
Ve yine şu sözümüz yalan olur:
"Bazul munhasifi leyse bi kamer bil imkanil ammi "bu ise eammul cihat dır..
Zira münhasif olan herşey kamerdir biddarure...
Eğer bazı ehas yerlerde inikas mümkün olmazsa eam olarak da inikas mümkün olmaz.
Eam da inikas olmazsa bazı yerlerde inikas mümkün olur.
Zira eammın lazımı bidarure ehassın da lazımıdır.
Daruriye ve daime yi mutlakalar daimeyi mutlakayı küllüye olarak inikas eder.
Zira:
şu sözümüz doğru olunrsa""biddarure ev daimen la şeye min C B "
şu sözümüz de doğru olur...
"daimen la şeye min B C"
Değilse ..."Fe bazu B C bil itlakıl ammi"bu itlakı amm ile mümkün olur.
Yukarda zikri geçen nakiz aslına bakınca şöyle netice verir:
"Enne baze B leyse B biddarure fiddaruriyeti ve daimen fiddaimeti "bu ise muhaldir.

Meşruteve urfiyeyi amme ve salibeyi külliyeler inikası, urfiyeyi amme ve salibeyi külliye olarak olur.
Şu sözümüz doğru olursa,"biddarure ev daimen la şeye min C B madame C"buda doğru olur.
""daimen la şeye min B C ma daame B"doğru olur.
Yoksa bu sözümüz doğru olur"Bazu B C hıyne Huve B "aslına bakınca netice budur:
"Bazu B Leyze B hıyne Huve B"bu ise muhaldir.

Mürekkebatı Cüziye meşruta yı urfiye ve hassayı salibeler den olursa,Urfiyeyi hassa yı ve salibeyi cüziye olarak inikas eder.
Cünki eğer "Biddarure ev daimen bazu C leyse B ma dame C la daimen"bu doğruysa,Bazu B leyse C madame B la daimen"de doğru olur.
Zira biz zatı mevzuyu yani C ve D bil fiil D ve C "yi tahsil eder..
Ve yine D Ve B "la devam" için C den B...Bu durumda D B bil fiil tahsil olunur. yı selbi demek olur.
"D leyse C ma dame B"yoksa "D C hıyne huve (D)B"doğru olurdu..
Hıyniyeyi Mutlaka için "D B Hıyne huve Yani D)C ma dame C"bu batıldır.
Ba ve cim doğru olursa,yani "D B bil fiil ve D C bil fiil"olur..
Bu konu da "B Ve C" sıdkı durumunda "BazGeri kalanlar da İnikas yokdur.
Çünki;
"Biddarure bazul hayvan leyse bi insanin"sözü doğru olur...
Buda doğru olur."Biddarure bazul kameri leyse bi munhasifin vaktetterbi la daimen"bu örnek kazıyeyi vaktiye salibeyi cüziye dir.
Bunun aksi ise doğru değildir.
Yani Kazıyeyi vaktiyeyi salibeyi cüziyenin aksi doğrudeğildir.
Oysa imkanı amme yani amme eammı cihatın ta kendisidir.
Lakin daruriyeyi mutlaka besaitin ahassıdır.
Vaktiye ise beş mürekkebeti bakiyenin ehassıdır.
Darureyi mutlakadan bir inikas olmazsa bevakiden bir akis olmaz.
Yukardan zikir olunanlardan anlaşılan,ammın inikası ehasın inikasını müstelzimdir.
Amma mücibeyi külliye olsun yada cüziye külliye olarak inikas etmez.
Zira mahmulun mevzu dan eam olma ihtimali vardır.
Oysa eamm üzerine ehassın hamli mümtenidir.
Ama mücibatı müveccihat da ise "daruriyatı mutlaka ,daimeyi mutlaka ve meşrutayı ve
urfiyeyi ammeler huyniyeyi mutalak ile inikas eder.

Zira;
" Küllü B C yada Bazu B C biddarure yada daimen yahut biddarure ma dame yada Daimen madame" doğru
olursa "Bazu B C hıyne huve B"de doğru olur.
Bu dğru olmazsa,"la şeye min B C ma dame B"doğru olur.
Asıllarına ilaveten"Küllü C B yada C B Biddarure yada Daimen madame C,La şeye min B C madame B"
Bu kıyas ise şunu netiice verir.
"La şeye min CC,yada bazu C leyse C"daruriye ve daime de netice verir.
Ve "La şeye min CC ev bazu Leyse C" madame C"amme olarak netice verir.
Bu netice ise muhaldir.Zira cimi cimden selb,Bir şeyi kendisinden selb dir. Bu ise muhaldir.
Mücibeyi külliyey ve cüziyeler yani hassaler ise La devam ile mukayyed hıyniyeyi mutlaka olarak inikas eder.
Ama hıyniyeyi mutlakanın sıdkı ise bu hassaların cüzü olan ve ammelerin lazimi olan hıyniyeyi mutlakalardır.
"La devam" kaydının sıdkı ise aslı küllinin aksinde olup,
yani:bazu müteharrik ul esabi leyse bi katibin bil fiil"bu doğru değilse elbette"Küllü B C daimen " bu sadık olur
ure yahut durum da nazmu mezkurun suğrası asıl dan cüzü evvele olur.
Asıldan cüzü evvel "biddarure,yahut daimen,Küllü C B madame katiben ma dame C"yani küllü katibin
müteharrikul esabi biddarure ev daimen"..
Bu muntazam Kıyasın neticesi:
"Küllü B B daimen"yani "küllü müteharrikul esabi vehuve müteharrikul esabi daimen"
bu kıyası suğranın nakizinin nazmı cüzü sani ile olur.
"La şeye min C B"sözümüz itlakı am iledir.
Yani La şeye minel katibi bi muteharrikilesabi bil fiil"
bunun nazmı şöyledir.
"küllü muteharrikul esabi katibun daimen vela şeye minel katibi bi müteharril esabi bil fiil" olur.
Böyle olunca da netice:"la şeye min muteharrikil esabi bi muteharril esabi bil fiil"
neticesi de "la şeye min B B bil itlakıl ammi"olur.
Bu durum da nakizlerin ictima ı lazım gelir.Bu ise muhaldir.
Eğer asıl külli olursa,"la devam"kaydı ile aslı da cüzi olarak sıdkı :
Bu kaziyenin mevzunu" D"ferdi muayyen ve kitabet ile mevsuf zat olarak farzederiz.

Bu durum da "D "ise "bil fiil "C"değildir.
Eğer böyle değilse Bu "D" daimen "C" olur.
Bu nakize "B"nın devamı "c"devamı ile "D B"daimen lazım olur.
Lakin bu lüzum aslı "la devam ile "takyid olduğundan Batıldır.

İki Vakitiyelere gelince:
Yani münteşire-i mücibeler ve külliyeler ve mücibeyi cüziyeler(vücdeyi la darure ve vücudiyeyi la daimiye
gerek külliye ve gerek cüziye olsun (ve mutlakayaı amme)gerek külliye ve gerek cüziye olsun
bu on kaziyeler kazıyeyi mutlakayı amme olarak inikas eder.
Zira şu sözümüz;
Şu beş cihati hamse den biriyle "küllü C B "sadık olursa,
Şu kablimiz de sadık olur."Bazu B C "itlakı amme ile..Bu on kazıyeler mutlakayı amme ve mücibeyi cüziye olarak inikas eder.
Şartiyenin bu mülazemeti olmazsa;
Şu sözümüzün nakizi sadı olur."La şeye min B C daimen "bu ise nakizidir.
aslına inzimamına rağmen..
Bu durum da "La şeye min C C daimen"olarak netice verir.
Bu kıyası hulfinin neticesi mhaldir.
Zira cim dn cimi selb bir şeyi kendinden selb etmektir.
Dilersen,akisin nakisini akis edersin,cüziye olsun külli olsun mücibatlarda..
Zira aslın nakizi doğrulanmıştır.
Yada aslın nakizinden daha ahas olduğu için..
Mümkinatı micibeler ister külliyeler isterse cüziyeler olsun,
Bunları inikas ve ademi inikas hali durumun da ğayri malumdur.
Zira bu kaziyeler de mezkur bürhan salibeyi daruriye nin kendi nefsine inikasına tevekkuf eder.
Bu Burhan yahut una tevakkuf vardır ki;
Üçüncü ve şekli evvel de suğrayı mümkinenin kübrayı daruriye ile intacina tevekkuf vardır.
Oysa salibeyi daruriyenin kendi nefsine inikası ve suğrayı mümkine şekli evvel ve salis de ğayrı mütehakkikdır.
Ve buna aid delil hem inikas hemde ademi inikası icabeder.
Amma Şartiye ve muttasileyi mücibeye gelin ce isterse cüziye isterse külliye olsun mücibeyi cüziye ve salibeyi külliye olarak
inikas eder.Salibeyi külliüye inikas ederse akisin nakizı sadık olursa aslına inzımam ile tanzim edemeyiz.Zira bu kıyas muhali intac eder.
Munfasile de ise akis tasavvur edilemez.
Burada akis mükaddemi tali ,taliyi mukaddem kılmaktır.
Zira mükaddem ve talinin cüzleri arasın da bittabi imtiyaz yoktur.

EEL BAHSÜSSALİS(Üçüncü Bahis)

Nakizin aksi nin beyanı hakkın dadır.
Müteachirin indin de kaziyede akis ,cüzi evvelin, nakizi sani den kılmaktan ibaretdir.
a.cüzü saninin cüzü evveli aynısı kılmaktır.yani aksi nakiz kılmak demektir.
Burada muhalefete rağmen ..
Keyif de asıl ve sıdık da muvafakat asıldır.

Ama Mücibat ise Külliye olursa yedi mücibatı küliye vardır.
Bunların inikası selibeleri aksi müstevi ile omaz.
İnikas olmaz yani müteahirin anladığı şekilde nakizin aksi ile olmaz.
Şu sözümüz"biddarure küllü kamer fehuve leyse bi munhasifin vaktetterbi la daimen"
sadık olur.
Bu nun aksi doğru olmaz."Bazul munhasifi leyse bi kamerin bil imkan"Bu akis bildiğin gibi kazib dir.
Daruriye ve daimeyi mutlaka daimeyi mutlakayı salisabe yi küllüye olarak inikas eder.
Çünkü;"biddarure ev daimen küllü C B"doğru olur,"Bazı ma leyse B C" de sadık olur.
Eğer bu akis sadık olmazsa; şu sözümüz doğru olur:
"Bazu ma leyse B C bil fiil"..irtifaı nakizeyn lazım gelmesin diye..bu nakizi mezkur aslı olana inzimam la beraber
"cmc"olarak netice verir bu ise muhaldir.
Örnek:Bazu ma leyse B fehuve B biddarure"kübra da daruriyeti mutlaka ve "ev daimen"kübrada..daimeyi mutlaka
Bu ise yani"bazu ma leyse B fehuve B biddarureev daimen" bu muhaldir.
Ama meşrutayı örfiye yi ammeler mücibeyi külliye iken ,salibeyi külliye olarak akis ederler.
Zira şu sözümüz doğru olursa;
biddarure ev daimen küllü C B ma dame C"ozaman şu sözümüz de doğru olur:
"daimen la şeye mimma leyse B C madame leyse B"eğer böyle olmazsa yani bu tür akis caiz olmazsa;
Bu akis doğru olur:
"Bazu ma leyse Bfehuve Chıyne huve leyse B"ki iki nakizin irtifaı lazım gelmesin.
Bu mezkur nakiz aslına inzimam ile kıyası hulfiyi hasıl eder ki"bazu ma leyse B fehuve C
hıyne huve leyse B ve biddarure ev daimen küllü C B madame C"nezaman bunu dersek netice şu olur:"bazu ma leyse B
fehuve B hıyne huve leyse B"bu ise muhaldir.
Mücibeyi külliyeyi hassalera gelince orfiyeyi ammeyi ,salibeyi külliye ,la daimen fil baz"olarak inikas eder.
Ama orfiyeyi amme ise orfiyeyi amme selibeyi külliye ammeler olarak istilzam gerekmez.zira bunlar müteahhirinin nakizinin aksi ile inikas eder.
Ama "ladavam fil baz" ın sıdkına gelince ;
Zira şu sözümüz doğru olursa;"Bazu ma leyse B bil itlakıl ammi "şu örneğin sıdkı üzerinedir.
"biddarureti ev daimen küllü C B madame C la daimen "
Bu akisden cüzü sani doğru olmazsa;şu sözümüz doğru olur.
"la şeye mimma leyse B C daimen"bu nakiz doğru ise inikası da şöyle olur:
"La şeye min C leyse Bdaimen "aslilerden cüzü sani "ladevam"hükümü ile "la şeye min C B bil fiil"olur.
Cüzü saninin aksinin nakizi ninda aksi laım gelir.
Sözümüz:Küllü C fehuve B bil fiil"zira nefinin nefi isbatdır.
ve mevzunun vücudu iki cüzlerdn biri mücibe olduğundan mevzunun vücudu nu iktiza eder.
Bu ise Huluf dur.
Eğer bu mürekkebatdan olan mücibat cüziyelerden müteahhirinde göre nakizin aksi ile
oriyeyi hassa olarak inikas eder.
Zira "biddarure ev daimen bazu C B ma dame C la daimen "bu doğru ise biz mevzu nun zatı kabül ederiz.Bu mevzu ise"C ve D "dir.
Bu ise "D leyse B bil fiil liddevam sübutul bai lehu"Bu durumda şu sözümüz de doğru olur."D leyse C ma dame leyse B"demektir.
Böyle olmazsa"Lekane C hıyne huve leyse B"irtifayı nakizeyn lazım olmasun diye:
Bu nakiz sadık ise;"d leyse B hıyne huve C"dir.
Ve yine "yahsulu d C bil fiil"bu ise zahirdir.Şu sözümüz de sadık olur"Bazu ma leyse B leyse huve C madame leyse B la daimen"
Bu akis matlub olandır.
Mücibatı cüziyenin bevakısin de ise inikas olmaz.
Şu sözümüz sadık olur."Bazul hayvan huve leyse bi insanin biddaruretil mutlaka ve bazul kamer huve leyse bi munhasifin
biddaruretil vaktiye "aksi değil.
Bu inikas olmazsa ondan bir inikas de yapılamaz.
Bu konu da aksi müsteva da bildin
Sevalibi Külliye ister cüziye ve isterse külliye olsun; sevalibi külliye olarak inikas etmez.
Zira buna cevaz mahmulun nakizinin mevzudan eam olması ihtimali vardır.
Salibeyi cüziye ve külliyeler hıyniyeyi mutlaka ya inikas eder.
"Biddarure ev daimen la şeye min C B madame C la daimen "eğer doğru olursa,
biz zatı mevzuyufarzederiz.Bu ise "Leyse B bil fiil"Ve sözümüz"D C fi bazı evkati kevnihi leyse B"
Zira D "Kane leyse B fi cemi evkati kevnihi C"Ve Netice:"Bazu ma leyse fehuve C fi bazı ehyani kevnihi
leyse B"Bu kıyası müfteridn çıkan netice bir aksi muddai dir.
Vaktiye ve vücudiyeler mutlakayı amme olarak inikas eder.
zira şu örnek doğru olursa;
"La şeye min C B "şu cihatı mezkure den biri ile..mevzuyu zatı mevzu farzederiz.
"D leyse B bil fiil ve netice "D C bil fiil"hüsule gelir.
Netice:Darbi evvel ve şekli salis ile "Bazu ma leyse B fehuve C bil fiil"olur..
Bu tür akis matlub olandır.
Sevalibin cüzlerinin akisleri de böyledir.
Diğer sevelibibesaiti mümkineyi sitte de ve şartiye de akis yada inikas ğeyri malumdur.
Zira bürhan ile ademi zafer vardır.


El Bahsürrabi(Dördüncü Bahis)
Bu bahis şartiyenin levazımının beyanı hakkındadır.Ama mttasileyi mücibeyi külliye lüzumiye
munfasileyi maniatul cem istilzam eder ki;
Aynı mukaddime ve nakizi taliden mürekkeb dir.
Örnek sözümüz:
Hazaeşşeyhu insanen emma enla yekune hayvanen"bu söz doğru olurduğun da..
;"küllema kane hazeşşeyhu insanen feuhve hayvanun"
Buralarda muttasileyi mücibeyi lüzumiyeye müteakis oldukları halde..
Eğer bu yuardakiler olmazsa;
hem infisal hem de aralarında bir lüzüm batıl olur.
Amma munfasileyi Hakika ise:
Dört muttasileden ibaretdir..
1.ikisinin mükaddemi iki cüzlerden birinin aynıdır.
2.Talileri de ahir cüzün nakizidir.
Bu maniatul huluv ve cemi her birerleri ğayri hakikatdır..
Cüzlerinin nakizinden mürekkeb ve bir diğerine müstelzimdirler.


El Makaletüssalise(Üçüncü Makale)
Bu makale kıyasın beyanı hakkın da dır.
Bu makale de beş makale vardır.
1. Fasıl
Kıyasın Aksamı ve tarifi hakkın dadır.
Aksam ki;iktiran ve istisnayi örnekleri gibi..
Kıyas lüğat de;
Bir şeyi bir şeye takdir etmekdir.
İstılah da:
Kazıyelerden müellef bir kazıyedir ki;
Bir kazıye teslim edilirse,bundan dolayı başka bir kavil de teslimi lazım gelir.
Bu Kıyas İstisnai olur.
Eğer neticenin suretinin aynı olursa..
Ya da Neticenin nakizi bil fil kıyas da mezkur olursa..
Örneğimiz:
"İn kane hazeş şeyhu cismen fehuve mütehayyizun Lakinnehu mutehayyizun"
bu ize bi aynihi kıyas da bil fiil mezkurdur.
"eğer şunu demiş olsak:"Lakinneşşeyh bi mutehayyizin"ne
Neticesi"inne hazeşşeyh leyse bi cismin" olur.
Bunun da Nakizi kıyas da mezkurdur.
Kıyası iktiran da:
.. neticenin aynı ve nakizi da kıyas da bil fiil mezkur olmazsa ..
Kıyas süret itibarıyla İki Kısımdır biri istisnai diğer İktirandır..
Örneğimiz :
"Ve küllü Cismin müellefun,
Küllü mellefin hadisun..
Netice: Kıyası iktiran oalark"Küllü cismin hadisun"burada Bu neticedir.
Bu kavilin bil fiil kıyas da mezkur da, nakizi da değildir.
Kıyası iktiran da Mmatlub olan mevzu ya Haddi asğar denir.
Ve mahmul de haddi ekber denir.
Mükaddimenin bir cüzü olan kaziyelere de mükaddime denir.
Haddi asğarın bulunduğu mükaddimeye de Haddi suğra denir.
Haddi ekberin bulunduğu mükaddimeye de haddi kubra denir.
Bu ikisi arasında mükerrer olana da haddi evsat denir.
Suğranın kübra ile iktiranıa karine ve darb denir.
Şekil:
İki Had arasına haddi evsat ın vazı keyfiyetinden hasıl olan keyfiyete Şekil denir.

Mantık da kullanılan Şekil dörtdür:

1.Şekli Evvel:
Haddi evsat suğra da mahmül,kübra da mevzu olur.
Şartı:Suğranın mücibe olması..Kübranın külliye olması..Zira bu şart olmasa yani
Kübra cüziye olsa haddi evsatın bazı cüzlerinin bazısına mahkum olması muhtemel olur.
Bu durumda Şekli evvel de Dört şekil de netice verir.
1.Mücibeyi külliyelerden mürekkebdir.Netice:
Mücibeyi Külliye olur.
Örneğimiz:Küllü C B :bu mücibeyi külliyeyi suğradır..
Ve külü B E,Mücibeyi külliyeyi kübradır.
Ve küllü C E"bu neticedir.
2.DArb:İki külliyeden mürekkebdir.
Kübra salibe...olur.Neticesi;Salibeyi Külliye olur.
Külllü C B,Bu mücibeyi külliyeyi suğradır.Vela şeye min B E,Bu salibeyi külliyeyi kübradır.
Netice;La şeye min C E"dir.
3.DArb:Mücibelerden oluşur.Bu durum da suğra cüziyelerden olur..
Darbi saliisn neticesi;
Bazu C B, dir..mücibeyi suğradır..Ve küllü B E,mücibeyi külliyeyi kübra dır.Netice;
Bazu C E dir.
4.Darb;Mücibeyi cüziyeyi suğra ve salibeyi küliyeyi kübradan merekkebdir.
Neticesi;Salibeyi cüziyedir.Bazu B C,bu mücibeyi cüziyeyi suğradır.
"Vela şeye min B E,Salibeyi külliyeyi kübra dır.Neticesi;
Fe bazı C leyse E dir.
Bu şeklin neticeleri bizatihi beyyinedir.

2.Şekli sani :Haddi evsat suğra ve kübra da mahmül olur.
Şartı;Selb ve icab keyfiyetin de suğra ve kübra mükaddimelerin ihtilafıdır.
Bi hasabil kemmiye şartı ise;Kübranın külliye olmasıdır.
Bu şartlar olmazsa İntac imkansız olduğundan mücibenin ihtilafı lazım gelir.
Bu ise bazen icabi netice ile ve bazen de neticenin selbi ile beraber kıyasın sıdkını gerektirir.
Bu neticesiz kalmak demektir.
Bu şekli sani de dört darb vardır.
1.İki külliyeden mürekkeb,Suğra mücibe,Netice ise Salibeyi külliye olur.
Örnek;Küllü C B,Vela şeye min E B"dir
Neticesi"Fela şeye min C E"Salibeyi Külliye olarak intac huluf iledir.Bu ise şekli sanide
Suğrayı kübraya zam yada suğranın neticesinin nakizini kubraya zam edersin.
Böylelikle suğranın nakizini intac etsin.Bu da hulf iledir..
Burada Tenbih udur ki;
Bu darbın salibeyi küllüye olarak intacı aksi suğra ile olur.yada suğranın inikasından hasıl olan kazıye kubra kılmak ile olur.
Sonra neticenin aksi ile tamam olur.
3. Darbı:Mücibeyi cüziyei suğra ve salibeyi külliyeyi kubra dan mürekkebdir.Darbi Salisin Neticesi;Salibeyi cüziyedir.
"Bazu C B" Vela eye min E B"dir.
Netice ise"Bazu C Leyse E"dir.Bu ise hulf iledir.Burada da tenbih ve istidlal,salibeyi cüziye intacına dır.yani Kubranın aksi iledir.
Böylelikle şekli sani den darbı salis şekli evel den Darbı rabi ye irca olsun.
Bir diğer tenbih ve İstidlal de;
Bu darbın Salibeyi cüziye olarak intacıdır.
Bu durumda Örnekler şöyle olur:
"Küllü D B,Vela şeye min E B"
Neticesi;"La şeye min D E" olur.
Sonra deriz ki;"Bazu C D Vela şeye min D E"olur..Neticesi de"Bazu C leyse E"olur.
Bu netice ve söz matlub olandır.
4.Darb:Salibeyi cüziyeyi suğra ve mücibeyi külliyeyi kübra dan mürekkebdir.
Neticesi:"Salibeyi cüziye olur.Bazu C leyse B"Ve küllü E B"olur.
febazu C leyse E..hulufle dir.
Yani kıyası huluf..

3.Şekli salis:
Haddi evsat her ikisinde mavzu olur.
Şartı:İcabı Suğra dır.Böyle olmasa ihtilaf hasıl olurdu.
Ama şekli salisin şartı;Suğranın mücibe olmasıdır.Yoksa huluf hasıl olur.Bu ise neticenin akimete uğraması demektir.
Bi hasebil hüküm şeklisalisin hükmü:iki mükaddimeden birinin külliye olması gerek,eğer her ikisi de cüziye olursa,
bazı mahkumu aley ve haddi evsat diğer bazılarının ğayrisi olurdu.O zaman da Tadiye gerekmez.
Tadiye:haddi evsat dan asğara tediye gerekmez.
Şekli salisin natice olan Darbları üçdür.
Birincisi;Biri mücibe yi külliye diğeri de külliye yani suğra ve kübra da külliye den mürekkebdir.
Neticesi:Mücibeyi cüziye olur."Küllü C B" ve "Küllü B E" olur.
Neticesi"Fe bazu C E"dir.Bu darb da Hulf lazım gelir.Bu ise Neticenin nakizinin suğraya zammı,eklemesi ile olur.
Böylelikle Kübranın nakizi netice vermiş olur.Bu darb suğranın aksi ile şekli evveldn darbı salise red,dönüş vardır.
İkinci darb:Küliyelerden mürekkeb dir.
Ama kübra salibe olur.Neticesi Salibeyi Cüziye olur.
"Küllü C B""Vela şeye min B E"Neticesi"Fe bau C Leyse E" olur.
Darbi Sani;İki külliyeden,biri kübra salibe,neticesi salibeyi cüziye olur."Küllü B C"Vela şeye B E" Fe bazu C Leyse E"Bu darb Huluf ile hasıl olur.
Ve böylece bu darbın salibeyi cüziye olarak akis ile intacına istidlal ve tenbihdir.
Akis:Kıyasın suğrasının akisi yolu ile olur.
Darbı Salis .İki mücibeden olur.Kübra külliye olur.İntacı Mücibeyi cüziyedir.Bazu B C,Ve küllü B E,netice fe bazu C E,netic hulf iledir.Yani Suğranın
aksi ile tenbih olur.
Bu darbın mücibeyi cüziye olarak intacına delil ve tenbih,mevdunun cüziyesi D olması durumun da deriz ki "Her D B ve her B E"neticesi "Küllü D E "dir.
Sonra "Küllü D C"Ve Küllü DE"Neticesi"Bazu C E" dir.
4.Şekli Rabi:
Haddi evsat suğra da mevzu,kübra da mahmül olur.
Micibeyi cüziye yi suğra.Bazu B C"
Salibeyi külliye kübra olur."Vela şeye min B E"
Neticesi:Salibeyi cüziye olur."Fe bazu C Leyse E.".intac eder.
İntcı neticenin nakizini suğraya ekleyerek (Hulf)ile olur.
Tenbih ve istidlal aksi suğra ile olur.Bu darbın sadece salibeyi cüziye olarak intacı na istidlal ve
Tenbih iftiraz yoluyladır.Yani Zatı mevzuyu suğrayu,
şahsı müayyen olarak mevsuf kabül ederek olur.

5.İki mücibeden ve suğra külliye olur.Netice:Mücibeyi cüziye dir."Bazu C B"ve "Bazu B E" gibi
Neticesi;"Fe bazu C E" dir
Bu Huluf ile hasıl olur.Ve yine Kübranın aksi ile de mücibeyi cüziye intac olur..
Ve bu akisi suğra da kılmakla olur.
Ve neticenin aksi ile de olur.
Ayrıca bu darbın mücibeyi cüziye müttarid olarak intacı biliftirazdır.
Darbı Sadis(6. Darb):
Suğra mücibeyi cüziye den,ve kübra salibeyi cüziyeden mürekeb olur.
Neticesi;Salibeyi Cüziye dir..
"Küllü B C"sözümüz de;"Bazu B leyse E" Neticesi:"fe bazu Leyse C leyse E"dir..
Bu netice hulf iledir.
Ve iftiraz iledir.Eğer kübra salibeyi cüziye olursa..Ve mürekkeb olursa..
Şekli Rabi(Dördüncü şekil ise ;
Şartı Bi hasebil kemmiye ve keyfyet mükaddimelerin icabıdır.Suğaranın külliye olması şartıyla
ve İcab ve selb keyfiyetin de mükaddimelerin ihtilafıdır.
Yada mükaddimelerden birinin külliye olması şartıyla..
Eğer bu şartlar olmazsa intacın ademini mücib ihtilaf hasıl olurdu.
Bu şeklin netic darbları sekizdir:
1.Darb:iki mücibeyi külliyeden mürekkeb olur.
Bu darbın neticesi;yalınız mücibeyi cüziye olur.."Küllü B C"ve küllü E B"
Neticesi "Fe bazu C E" Tertibin aksi ile.
Ve Akisi Netice ile ..
2.Darb:İki mücibeden mürekkebdir.Bunlardan Kübra cüziye olur.Neticesi;Mücibeyi Cüziye "Küllü B C Ve bazu E B"olur.
Burada haddi evsat ise "B"dir
Netice:Yukarda geçtiği gibi mücibeyi cüziye aksi tertib ve neticenin aksi ile olur."Bazul ebyazı insanun ve küllü insanin hayvanun netice"enne bazal ebyazı hayvanun,netice:"Bazul hayvani ebyaz",olur.
3.Darb:İki Külliyedn mürekkeb dir.Suğra salibe,Neticesi;Salibeyi külliye olur."La şeye min B C"Ve "külle E B"
Neticesi"Fela şeye min C E" olur.
4.Darb:İki külliyeden mürekkeb olur.Suğra mücibe dir.Neticesi;Salibeyi cüziyedir.
Küllü B C"vela şeye min E B"Neticesi"Fe bazu Cleyse E"dir.Bu netice mükaddimelerin aksi iledir.
5.Darb:Suğrası Mücibeyi mücibeyi cüziye,"Bazu B C,vela eye min E B"dir.kübrası salibeyi külliye olur.
Neticesi;Febazu C Leyse E"dir..yukarda geçtiği gibi..
6.Suğrası Salibeyi cüziye kübrası mücibeyi külliye den mürekkebdir.
Neticesi;Salibeyi cüziyedir."Bazu B leyse C"ve "Külü E B "Neticesi;
Fe bazu C Leyse E"Suğranın aksi ile olur.Müteahirine göre Bu darbın neticesi Salibeyi cüziye olur.
Bunun sebebi şekli saniden darbı rabi ye red olsun diye..
7.Darb:Suğra mücibeyi külliye ve kübrası Salibeyi cüziyeden mürekkeb olur.
Neticesi;Salibeyi cüziye olur.
"Küllü B C "Ve bazu E leyse B"Neticesi;Fe bazu C Leyse E"dir.Tertibin aksiyle olur.
şekli salise irtidad olsun diye..
8.Darb
suğra salibeyi külliye ve Kübra mücibeyi cüziye olur.Neticsi;Salibeyi cüziye olur.
Örneğimiz:La şeye min B C"Ve bazu E B"neticesi:febazı EC E" dir.
Tertibin aksi ile..olur.
Ve sonra aksi netice ile olur.Huluf yoluyla bu darbı Beş bölümde beyan mümkindir ki;
MM,MCC,SMS,MS,ve CS..oarak..
Bu darbın intacı mücibeyi cüziye de olur.
Darbı Sani:
Salibeyi cüziye olur.iftiraz ve tebeyyün yoluyla..bu iftiraz darbi saniye, kıyas olması için olur.
Bu darbı sani darbı hamis kıyas olunur.
Ve bazısını şöyle farz ederiz:
Bu Baz:E D"dir.Biri" D E"dir.Diğeri "D B"dir.her bireri külliye olarak müevveldir.
"Her D E"
"Ve her D B" dir.ve neticesi"Küllü B C Ve küllü D B"neticesi"Bazu C D" dir.
Ve "Bazu C D" ve "külü D E" dir.Neticesi"şekli evvelden CMCden""Bazı C E"dir.bu ise matlub olandır.
Mütekaddimun alimleri bu ekilde durubu naticeyi beş darb da hasır ettiler.
1.bu yukarda zikir edildi.Durubu ahire de intacı ihtilaflıdır.Zira kazıyeyi basitelereden mürekkeb bir kıyas da neticesi akimdir.
Biz durubu saliseyi ahir de müstamel olab bir salibe olmasını urfiyeyi hassa ve meşrutayı hassa dan birine şart koştuk.
Bu durumda Mütekaddimunun ihtilaf ettiğiihtilaf boşa çıkmış oldu..

El Faslüssani(İkinci Fasıl)
Muhtalitat olanların beyanıdır..Karışık olanlar..
1.Şekli evvelin şartı:Suğranın fiiliyeti dir.
Bu şekli evvel de netice:Kübra gibi dir.Eğer iki meşruta ve iki orfiye olmasza..Yoksa netice suğra gibi olur.Neticesi mahzuf olur.
Şekli Evvel de Kübra gibidirEğer kübra ayrı meşruteyn ve ğayrı orfiyeteyn olur.Eğer böyle olmazsa suğra gibidir.neticeden mahzuf olur.La darure kaydı gelir eğer
suğra vücudiyeyi la darure olursa..
Netice de la devam kayıdı mahzuf olur.eğer suğra hassalardan biri yada vücudiyeyi la devam ise..
Neticeden mahzuf olur,Suğrada darureyi mahsuse ,eğer kubra iki ammelerden yani meşrutayı ve orfiyeyi amme den biri kübra olursa..
Neticede Kübraya la devam zamı ile olur,eğer kübra hassalarden biri olursa,,
Şekli Sani:Bak Galerie 272 numaralı Cedvele.
Bunun şartı: bi hasebil cihet iki emirden biridir.Sıdkuddevam alessuğar dır.
Yani suğranın daruret ve daime olması,yada kubranın kazayayı sitte munakise ve sevalib olur..
ahiriyn ikincisi;
Bu şekil de daruriye yada kübrayı meşrutayeyi ile kullanılır eğer mümkine müstamel olmaz..
Netice ise;
Eğer devam mükaddimelerden birine sadık olursa,daime dir.
Eğer devam sadık olmazsa,Netice kubra gibidir.
Neticeden mahzuf olur.
Netice la devam ve la darure ile olur.
Hangi daruriye olursa olsun.
Ama Şekli Salis de ise:
Bi hasebil cihet şartı;Suğranın fiiliye olmasıdır.
Netice Kübra gibidir.Kubra dört vasfiyatın ğayrı olursa..
Yoksa Netice suğranın aksi gibi aksi suğradan la devam kaydından mahzuf olur.La devam kaydı Kubra iki ammeden biri olursa gelir.
Suğranın aksine la devam zamme edilir eğer Kubra İki hassaden biri olursa.
Cedvel 272
Ama Şekli Rabi;
Bi hasebil cihetintacın itiradı için beş şart vardır.
1.Kıyasın fiiliyat dan olmasıdır.
2.Bu şekli rabi deki salibenin inikası altı mınakiseden olması..
Bunlar:Daruriyeyi mutlaka,daimeyi mutlaka Meşrute ve orfiyeyi amme ve
meşrutayı ve orfiyeyi hassa dir.
3.Darbi salis de suğra üzerine devam ın sıdkıdır.
a.Darbı salisin kubrasına orfi am ın sıdkıdır.
4.Kubranın darbı salis de altı mnakiseyi sevalibden omasıdır.
5.Darbı samin de suğranın hassalaradan biri olması,ve kubranın buna sadık olan orfi am olmasıdır.
Netice;ilk iki darbler de suğranın aksi gibidir.Eğer suğraya devam sadık olursa..
Yada kıyas altı sevalibi munakise olan kazıyelerden olmasıdır.
Eğer suğraya sıdık olmazsa,Netice;Mutlakayı ammedir.Darbi salis de netice deime yi mutlakayı amme dir.
Eğer mukaddimeler den biri üzerine devam sadık olursa..
Eğer sadık olmazsa suğranın aksi ile netice olur.
Darbi rabi ve hamis de neticesi Daime ile olur,eğer devam kubraya sadık olursa..
Eğer kubra daruriyeti mutlaka ve daimeyi mutlaka olmazsa,Netice suğranın aksi ile olur.
La dvam aksi suğradan mahzuf olarak gelir.
Darbı sadis de netice;Şekli sanide olduğu gibi suğranın aksi den sonra gelir.
Darbi sabi de netice;Üçüncü şekil de olduğu gibi olur.
Sekizinci darbdaki Netice;Aksi tertib den sonra neticenin aksi gibi olur.
El Faslüssasani(ikinci Fasıl)
Şartıyat dan İktiranlar ın beyanı hakkındadır.
Bu 15 kısımdır.
1.Kısım:Hem muttasılat ve hem de metbu dan mürekkebdir.
Suğra ve kubra mutekaddimelerinden oluşan cüzü tamında şirket kıyas vardır.
Bu kısıma bağlı eşkali erba vardır.
1.Haddi evsat suğra da tali,kubra da mukaddime olur..
2.Haddi evsat Suğra ve kubra da tali olur..
3.Haddi evsat suğra ve kubrada mükaddime olur..
4.Haddi evsat suğra da mukaddime,kubra da tali olur.Bu şekillerin intac şarrtları
ve keyfiyet ve kemmiyet de netice ve eşkalden adedi durubu farksız olarak aynen iktiraniyatı hamliyat daki gibidir.
Darbı Evvele misal:
"kullema kane E B fe C D "
"ve kullema kane C D F H Z"
"Kullema kane EB F H Z"netice verir.

İktiraniyatı Şartiyenin ikinci kısmı:
Bu tür kıyas Munfasilat dan mürekkebdir.
Bu Kıyasdan matbu olan,mütekaddimelerden ğayrı tam bir cüz de olan bir kıyas şirketi olur.
Örneğimiz:"Daimen amma kullu E B "yada "Kullu E B Yada "Kullu C D ve daimen"Amma kullu D H"Yada"Kullu V z"Neticesi;
Daimen Amma Kullu E B ev Kullu C H ev Kullu V Z"darbı evvel ve şekli evvel den..rnekler..
Cünkü telif olan mukaddimelerden ve son ahir örneklerden birinden vaki huluv den imtina gerekir.

Eşkali erba ve Kısmı sanide hamliyelerde maşrut olan şartlar ortak mukaddimelerde aynen burada da geçerlidir.

Kısmı Salis:
Muttasileden ve hamliyeden mürekkebdir.
Bu kısımda tabi olan şudur:
Bu kıyasda hamliye kubradır.Tali muttasile olur.
Neticesi;
>Mukaddime muttasila dır.
Talisi d muttasiledir.
Neticenin talisi de muttasiledir.
Telif neticesi Tali ve hamliye arasında olur.
Örneğimiz:
Kullema kane E B"fe kullu C D ve kullu d h"Neticesi;
Kullema kane E B fekullu C H "
Burada eşkali erba ve hamliyeler ve tali arasında muteber şartlar geçerlidir.
Kısmı Rabi(Dördüncü Kısım)
Bu kısımmunfasile ve hamliyeden mürekkebdir.
Bu kısım İkiye ayrılır.
İnfisal ın cüzleri adedince hamliyatın adedi olur.
İnfisalın cüzlerinden biri hamliyatın adedinde biri olur.
Netice de telifatı hamliye ve infisal olur.
Örneğimiz:"Kullu E C,M B,ve e Ma b,ve E Ma he,ve kullu B TA,ve kullu d Ta,ve kullu de Ta,ve kullu he ta,Neti,ce;
kullu C Ta,dır.
Zira hamliyatdan eczadan birine müşareketine rağmen infisalın cüzleri sadı olur.
Bu aksam da istiksa;
yani tetebbu ve teharri mantık hakkında hazırladığımız risalelerden gerekir.
El faslurrabi(Dördüncü Fasıl)
Kıyası istisnainin beyanı hakkındadır.
Bu kıyas iki mukaddimeden olur.
Biri şartiye diğeri cüzlerin birsinin aynısı olur.vadı ve rafı8gelmesi ve gitmesi durumun da..
Zira aralarında bir ilzam vardır.
Ve bu tür kıyasın intacin de şartiyenin icabı gerekir.
ikincisi;
munfasilenin inadiyesi,ve muttasilenin lüzumiyeti gerekir.
Ve istisnanın külliye olması..
Yani vadı daki külliye yada rafı yani nefi de ki külliye olması gerekir.
Eğer vakti ittisal ve infisal bi aynihi vaktel vadi ve rei olmazsa.
İstisna da şartiyeyi mevdua :
Eğer istisnayı muttasıle ise mukaddemin aynı olur.Neticesi;mukaddemin aynı talinin aynı olur.
örnek"Enneharu mevcudun kullema kanetişşemsu taliaten fenneharu mevcudun lakinneşşemse
taliatun..Netyice "fenneharu mevcudun" olur.
Talinin nnakizinin istisnası mukaddemin nakizi olarak netice verir.
Böyle olmasaydı aralarındaki lüzüm batıl olurdu.
Her ikisinde de aksi böyle değil..
Zira talinin mukaddemdendaha emam olma ihtimalı olurdu..
Bu şeyh insandır. öyleyse hayvandır..eğer bu şeyh hayvandır deseydik,bu şeyh insandır neticesini diyemezdik..
Zira insan hayvan dan daha eam değildir.
Eğer bu tür istisnai kıyasda şartı mezkur munfasilede olsaydı ve munfasıle de hakikat ise o zaman istisna cüzün aynısı olurdu.
Netice:cemi mustahil olduğundan istisna nakizul aher olurdu.
Bu istisna hangi cüzün istisnası olursa olsun
Netice.
Aynul aher olurdu zira culuv mustehil olurdu.Eğer maniatul cem olsa,yalınız kısmı evvel oarak netice verirdi.
Yani iki cüzünden birinin aynı olarak netice verirdi.
Zira sadece maniatul huluv mümteni olur..maniatul cem değil.

El faslul hamis:
Beşinci Fasıl:
Kıyasın levahiki hakkındadır.
Bir çok mükaddimelerin terkibinden mürekkeb olan bir kıyasdır.
Bazı neticeler de farklı mukaddimelerden neticeyi uhra oluyor ki matlub olanı tahsil etsin.
Bu kıyası murekkeb:
Neticenin mevsulu,
Örenğimiz de;"Kullu C B ve kullu B D,
ve kullu D E"
neticesi:Fe kullu C E"
sonra" Ve kullu C E"
ve kullu E H"matlub olan ise"Ve kullu E H" dir
Neticenizn Mefsulu;
Mefsul demek..mukaddimelerin neticeye bizi götürmez demektir.
"Küllü C B,ve kullu B D,ve kullu D E, ve Kullu E H,Fe kullu C H"dir..
2.Levahiki saninin ikincisi:
Kıyası Hulf dur.;
Nakızın ibtali ile matlubun isbatı yapılır.
Sözümüz:

Lev kezebe leyse kullu C B"lekane kullu C B,ve kullu B E"hamliyenin kubrası sadık mukaddime olur.
Neticesi:Suğrayı mutasile ve kubrayı hamliyeden mürekkeb olur.
"Lev kezebe leyse kullu C B,lekane kullu C E,lakin kullu leyse kullu C E" oysa leyse kullu C E"muhaldir.
Ve neticesi;"leyse kullu C B,bu matlub olandır.
3.Kısım;İstikra olan kısımdır.
Cüzlerinin çğunda de bulunduğu için küllisin de bulunan hükümdür.
Örneğimiz;"Küllü hayvanin fuharriku fekkeh ul esfel indel medaı,
Nerticesi;"kullu hayvanin yuharriku fekkehul esfel indel meaı..Buna istikra denir.
Bu tür istikra yakini bir istikra değildir.
Zira bütün envaı hayvan bu hal üzre dğildir.Mesela Timsah..çiğnerken alt çenesini oynatmaz.

4.Temsirdir.
Aralarında müşterek mana bulunan cüzlerin bir diğerinde bu manayı bulundurmasından dolayı cüz de bir hükümün isbatına Temsil denir.
Örnek Sözümüz:
El alemu muellefunFehuve hadisun,Beyt gibi..
ikinci isbat:
İsbat ve nefi arasın da ğayrı muredded olan taksimdir.
Buna bazıları "seyir"de demişler.
Bu illeti hudüs olarak telifat ve imkanlar olarak kabül ederler.
Diğer bazıları ise:Tehalluf ile butlanı isbat ederler.Yani Allahın sıfatları zatına muhtac mümkini kadimeler dir derler.
Bu iki görüşler de zayıfdır.
Devranın zayıflığına gelince,cüzü ahir yani vacibul vücud da ademi telif ve diğer şartlar maluun medarıdır.
Bir illet den doayı cüzler arasın da ki müsavat dan dolayı da hüdus değildir.
Cüzler ve şartlar arasındaki lüzum batıldır.
Taksime gelince mezkur evsafda hasır memnu dur.
Burada makiysi aleyh de telifi muşterek takdirinde makis d müşterek illet lazım değildir.
Zira makisi aleyhin hususiyeti illiyet için şartdır.
Ve makisin hususiyeti illetden manidir.

Ammal hatime;Bu hatime kısım d iki bahis vardır.
1.Mevadiyi akisa dır..ki suğra ve kubra cüzleridir.
Bunlar yakiniyat ve ğayrı yakiniyat dır.
Yakiniyat Altı kısımdır.
1.Evleviyat:
Bu kıyas da aralarındaki nisbetden dolayı taraflar dan birini tasavvur zihin de diğerini hatırlatıyor.
"El küllü azmu minel cüzi"
2.Müşahedat:
Bu bi takım kazıyeler dir ki batın va zahiri kuve ile akıl hüküm eer.
"el hukmü bi enneşmse mudieh"Güneşin ziya verici olması gibi..
"Yada her insan ya aç yada tok dur gibi..
Her insan hem korkar ve hem de ümitvardır.
3.Mücerrebat;
Bi tür kazıyeler dir ki;bu kazıyeler ile akıl, yakini ifade eden müfid ve mütekerrir müşahedeler ile hüküm verir.
"enne şirbessagamunya mucibun lil ishal"Sakamunya içmek ishalı giderir.
4.Hadsiyat:
bu bir hadisyat dır ki bu kazıyeler de akıl,ilim müfid eden bir sıfat nefis de oluşur.
"Ennel kamere müstefadun mineşşemsi"
5.Mütevatirat:
Bu tür kazıyeler de kazayanın imtinaını bildikten sonra,müşahedelerin kesreti ile akıl hüküm verir.
Yada Aklın tevatı da hasıl olan emniyetden sonra akıl hüküm verir.
Mekke ve Bağdadın varlığı gibi..
Burada tek başına müşahedenin adedi değil d verilen bilginin hakim de yakini bilgi hasıl etmesi mühimdir.
Umuru hissiyelerden ve tecrübeler den hasıl olan ilim,hades ve tevatür başkalarının aleyhine bir huccet olmaz.

6.Bu bir takım kıyas kazıyleri dir ki bu kıyas dolaysıyla zihin hududunu tasavvurde haddi evsat ğayıb olmaz.akıla getirir.
Örnek:Dörte eşit iki ye bölünür.
Bu altı kıyasdan müellef kıyasa Bürhan denir.
Bu ise Ya Limmi olur.
Limmi de haddi evsat zihin ve ayın da haddi ekberin haddi evsata nisbeti için illet olur.
"Haza muteaffiful ihtilat,Ve küllü muteaffiful ihtilat mahmumun.
Netice:Haza mahmmun.
Ve İnni olur.
Bun da ise nibetin illet olması sadece zihin de olur.
"Haza mahamumun ve kullu mahmumun muteaffiful ihtilat, fehaza muteaffiful ıhtilat ."
Limmi de delilin isbatı;müessirden esere..inni de ise eserden müessire olur.

Ğayrı Yakinat :
Altı kısımdır.
1.Meşhurat olur.Bütün insanlar tarafından kabül ve itiraf edilen kazıyeler dir ki
Bu ya maslahatı ama rikkat ve hamiyyet(ar ve namus) yada infialatı adadat yahut da şerayı ve adab dan dolayı olur.
Evleviyat ve meşhuratın arasında ki fark ise;İnsan tek başına olunca meşhuratdan bir kazıye olmaz.Ancak Evleviyatdan
bir kazıye olur.
Sözümüz:Ezzulümü kabihun,Vel adlu hasenun"bu misalatı ammeye misal dir.
"El avretü mezmumun"bu da hamiyete örnekdir.
"Muraatutduafai mahmudetun"bu da rikkate misaldir.
Meşhurat dan olan kazıyeler ya sadık yada kazıb kazıyeler olur.
Her bir kavmin meşhuratı vardır.
Ve her ehli sanaatın bir hasebi sanatına uygun meşhuratı vardır.
Ğayri yakiniyatın İkincisi:Bir takım müsellemat dır ki Hasım tarafından müsellem kazıyeler dir ki bununla hasımın kazıyeleri defedilir.
Fukehanın mesaili fıkıhı teslim etmek gibi.
Meşhurat ve müsellemat dan müellef kazıyelere cedel denir.
Bundan ğaraz ise hasımın ilzamı ve burhanın idrakından kasır olanların iknasıdır.
Ğayri yakinatın üçüncüsü:
Makbulatdır ki;Bu bir kazıye türüdür ki,itikad edilen kazıyelerden alınır.
Bu ise ya semavidir.
mücizatı enbiya ve keramati evliya gibi..
Yada mezidi akıl ve din den dolayıdır.ehli ilim ve zühüd den alınmıştır.
Mveızı hasene ve mesaili müstehsene bunlardandır.
Dördüncüsü:
Maznunat:
bu bir tür kazıyeler dir ki dayanağı maznunat(zanlar)dır.
Akıl buna dayanarak hüküm verir.
"fulanun yetufu billeyl,fehuve sarigun."
Bu Makbulat ve maznunatdan müellef kıyasa Hitabet denir.
Bu kıyasdan ğaraz ise gerek dini emirler ve gerekse ahlakı tehzib etmekle samiin terğib ve yararlanmasıdır.
Beşincisi:
Ğayri yakinatdan olan MUHAYYELAT dır.
Bu bir takım kaziyeler dir ki,bununla samiin nefsin de tesiri acaib olur.Gerek kabız ve gerekse bast hali olsun..
"el hamru yagutetun seyyaletun"
"el aselu murratun mahuatun" bundan müellef kazıyelere şiir denir.
Bundan ğaraz ise nefsi terğibe infial yada teneffür oluşturmakdır.Burada bazen ses ve vezin de tervic olunur.
Altıncısı Vehmiyat dır ki:Bu bir takım kaıyeler dir ki vehim bu sayede ğayrı mahsuse olan umur da hüküm verir.
"Kullu mevcudun fehuve müşarun ileyh"
"İnnise3 e vera el alemi fadaun la yetenahi"
Eğer aklın reddi ve şeriatın yalanlaması olmasaydı,vehmiyat evveliyat dan olurdu.
Vehmin orf olması akla uygunluk uygunluğu ile tekzib edilir.Ya da doğrulanır.
Zira kıyasın mükaddimatında vehimin hükümünün nakizi netice vermesi yada hükümün kendisini tekzibi ve inkarı
ile netice vermesiile anlaşılır.
Vehmiyatdan müellef kıyasa Safsata denir.
Safsata dan ğaraz;
Hasımın ifhamı ve iskatıdır(susturmakdır)
Bu tür kıyasın heyeti münticesinin suretin de ifsat vardır.Bu yüzden muğalata olur.
Zira bu tür kıyas da hem kemmiyet ve hem de keyfiyet ve cihet bakımından muteber şartın ihtilatı vardır.
Yadabeşer dahikun.Netice: Bu tür kıyasın maddelerin de elfazı müteradife olduğundan ifsad vardır.
Küllü insanin beşerun ve kullu insanin dahhakun"..
Yada lafız bakımından sadık kazıyelere benzer yalan kazıyeler olur..." Resim edilmiş bir ferese,bu bir feresdir demek"gibi.
"Kullu feresin sahalun" demek gibi.
Netice:"İne tilkessureti sahaletun" olur.
Mana cihetinden kazib kazıyeler olur.
Zira mücebede mevdu un vücudu riayet yoktur.
"Küllü insanin ve feresin Fehuve insanun.Ve kullu insanin ve feresin fehuve feresun Netice;
Bazul insani feresun.."gibi..
Yada mana cihetinden mükaddime kazib olur.
Tabiatı makamı külliyeyey vad oluduğu için.
"El insanu hayvanun vel hayvanu cinsun..Netice:"innel insane cinsun"
Yada mana cihetinden kıyasın mükaddimesi kazib olur.
zira ayniye umurun yerine umuru zihniye ahzolunur.
"El imkanu mumkinun ve kullu mumkinun felehu imkanun .netice:El imkanu lehu imkanun gibi..
Yahud aksi olur yani;umuru ayniyeyi umru zihniye yerine konur.
Bu umurun yerli yerince oması bunlara riayet etmen gerekir.
Olmalısın ki ğalat da bulunmayasun.
Sufustaiyenin ğalat da kullandıkları Muğalataya mükabil olursa Hakim ve hikmet denir.Hakime mukabil olursa müşağıbı(karğaşa)olur.
Kargaşanın mukabili olursa Cedel denir.
Şemsiye kitabının ikinci Bahsi;
Malumun eczasının beyanı hakın da dır.
Bu ise 3 kısımdır.
1.Mevduat.
Mevzuat ilimin ezalarından dır.Zira ilimin meseleleri mavzuata tabi ve raci dir.
Mavzuat nedir?
Mevzuat:Zati arzlarıdan bahsden bir ilimdir.Bu sebepden Tıb ilimin de insanın bedeni bu ilimin mevzusus dur

2.Mebadi:
Mesaili ulum kendisne tevakkuf eder ki bunlar tya tasavvurat ya da tasdikat olur.
Bu ise mevzuatın hududu demektir.Hududun eczası;cins ve fasıl dır.
E'razı mevzuatı zatiye olur.
Tasdikat ise bunlar bir takım mükadimeler dir ki kendi nefislerinde ğayrı mübeyyindir.Ala sebilil vadı mehuz dur.
Eğer muteallimin istifadesi hüsnü zannı olursa,buna üsulu mevdua denir.
Haddi müstekim:iki nokta arasın da haddi müstakim olur.
Müsadarat:Müteallimin inkar ve şek ile telakki eder.
Ebadı selaseden her hangi biri ile her hangi bir nokta üzerine daire cizmesi gibi..
Mükaddemet:Binefsihi beyyinedir.Mütesavi mikdarlar mütesavi bir mikdar a eşittir.
Müsellesin sakası olan cizgiler müsellesin kaıdesine eşitdir
3.Mesaili malumat.İlimim mesaili..Bu bir takım kaziyeler dir ki mahmulatı mavzuatına nisbeti matlubdur.

Mesaili malumatın mevzuatı:
Bazen ilimin mevzu olur.
Her mikdar ya diğerinin müşariki yada mübayini olur.
Avarizi zatiyeden bahseden her ilim hendesenin mevzudur.,
Mevzuatı mesaili ilim bazen de arazi zaı ile beraber olur.
"Her mikdar nisbet de vasat dır.Bu ise iki tarafın ihata ettiğinin dıl'ı dır.Bu vasat arazı zati dir.
_________ vasat mikdar
_ _
_ _
_ _ Taraflar
__

Ama Mahmulatatı mesaili ilim ise.
Bu ilimin havaricinden dir.Zira bir şeyin cüzün bürhan ile sübutu matlub olması mümtenidir.
Zaten kül bedihi ise buna bağlı olarak oda bedihidir.
Örnek:El hayvanu bir cüzdür..El insanu Bir küldür.her cüz kül için sabitdir..ÖyleyseEl hayvanu sabitun lil insani de
küllü insanin hayvanun zira cismi nami ve hassas ve mteharrikuun bil irade dir.Her cismi namı hassas muteharrikun bil irade
olan hayvandır.Her insan da hayvandır.

İş bu mizanul intizamnamı kitab mearif nazareti celilesinin ruhsat namesiyle matbayı amire de tab olunmuştur.
17 Recebıl murecceb .Sene 1305..tam 137 sene önce yaılmış..