İmdi aakıl kalbini (müminlere sü-i zan etmekten )ar edeler.(Aani)sü-i zandan murad edrim ki
(bir kimseye azıcık alamet ile masıyet üzere ve yaramaz fiil üzere)
olmasını (anlamayalar.)
Zira sü-i zandan buğuz ve iftira ve şematet ve kizib ve ğıybet belki şetim ve darb
ve umeraya şikayet ve kavga hasıl olur.(belki)hüsnü zan edup (salahına hamil edeler.Mümkin oldukca)
Alamaeti kavi ve zannı ğalib olmaz ise hüsnü zan dan din kardeşlerine muhabbet ve muavenet ve ülfet
hasıl olur.Rivayetler de geldi ki Birbirlerine rızaullah muhabet edenler ahiret de nurdan
minberler üzerin de otururlar.Onların libasları nurdan ve yüzleri nurlu
onlar enibyadan değiller dir.Ve şüheda dahi değiller dir.
Lakin onlara ğıbta ve tahsin olunur.Ol taife şol müminler ki alemi dünya da
birbirlerine hak teala rızası içun muhabbet ve ülfet ve muavenet ve
birbirlerini ziyaret edenlerdir.Ve dahi hubbu fillah üzere dünya da
lfet edup ta onun üzere ahirete gittiler.Mahşer de arşu ala gölgesin de rahat ve safa eylese gerektir.
(ve)kalbceğizini arındıralar.(riyadan ki ol ibadetle)gerek ibadeti maliye ve gerek kavliye ve gerek yedeniye
olsun(dünya faidesini)halktan(dilemektir.)(şirki asğardır.Kati kaçmak gerektir.
(Hususan ücret ile )mücerred (kelamullah okumadan ziyade hazer edeler.)
Amma rızaullah kelamullah okuyup sevabını bir kimsenin geçmişlerine
bağışlasın.Ol dahi sana bir kaç akce hediye ve sıla edup bağışlasa bu caizdir. İmamet ve tezin
ve hıtabet ve mekteb haceliği ve dersi amlık ve beynennas hükümet etmek ve
mescidler de kayyumluk gibiler içun verilen vazifeler mueteahhiirn
fetvaları üzere caizdir.Edayı hizmet oldukta beis yokdur.
Ücret içun ibadet etmek değildir.Belki ücreti zahmet ve kesbden kalmak
mukabelesinde olur.Sahibi hayratın defterine sadaka sevabı yazılır.
(ve hades neki ol gönülmektir)yani (bir kimsenin nimeti zail olmasını istemektir.
Eğer ol)kişi (nimetin kadrini bilup)taate vesile edup(anın ile faidelenmiş olsa
gerekse ol nimet mal olsun ve gerekse ilim olsun )ve gerekse riyaset olsun ve
mansab olsun ve gerekse sıhhati beden ve kesreti evlad olsun.
Bu nimetlerin sahibinden zevalini istemek haseddir.Caiz değildir.
Eğer hased mucibiyle amel edup lisanıyla yahud bir fiil ile hased içun ol
nimet sahibine zarar ve eziyet eder ise bir büyük günahı irtikab etmiş olur.
İmdi hased marazı kalbidir ki ancak sahibine zarar vermez.Bir kimse bir
kimseye hased etse ol hased ancak sahibine ğam ve ğussa ve sikleti ruhaniye
belasına düşmeye sebeb olur.Ve hased ettiği kimsenin nimeti çok
olduğunu gördükce anın ğammı ve ğussası ve ıztırabı ziyade olur.
Gittkce ona adavetve kin ve ğıybet ve buhtan ve şetim ve kibir etmeye
başlar.Sönra kendi hasenatı gıybet ve buhtan ettikce hased ettiği
kimseye intikal eder.Onun içun ehli hikmet demişler ki hasid bir zalimdirki mazluma benzer.
(ama eğer ol nimet sahibi)nimetin(kadrini bilmese)nimetini measiye
vesile eylese yahud zulüm ve kibir ve tuğyan eylese (anın zevalini istemek hased değildir.)
Ol kimseyi masiyetden sakınmaktır.Ve ğayrileri zulümden halas eylemelerini istemektir.
Bu ihvanı mümineye şefkatdir.(belki ğayretdir.)Masiyetden ihtiraz etmek ve ğayriyi nehiyetmek
ğayreti diniyedir.(mesela bir kimsenin çk malı
olsa measiye haracetse)nitekim fi zamanina eğniya böyledir.
(veya çok ilimi olsa onun ile mal ve riyaset tehassül etse)ilmini dünyaya ve mansaba ve umeraya
tekarrub etmeye alet eylese ve masiyete ve zülüme vesile eylese(sen onların malının ve ilimin
zevalini ve mansabdan azlini (istesen masiyete alet ittikleri içun bu caizdir.)Ve ğayreti diniyedir.
(ve dahi caizdir.)ve mendubdur.(ki bir kimsenin )şeri (nimeti gibi bendede nimet olsa)
onun gibi ibadet ve hayrat eeydim(desek ondan zevalini istemez sen ona ğıbta derler.
Bu güzeldir.) Bir kimsede halal mal olsa
yahud ilmi nafi olsa o mal ile hayrat ve ibadati maliye eylese ve ilimi ile talimi din ve ameli salih eylese
sen dahi ben de de mal ve ilim olaydı onun gibi dürlü hayrat ve amali saliha edeydim desen ondan
zevalini istemesen bu güzeldir.Alameti imandır.Ve ilim tahsiline sebeb olur.Ve hayrat etmeye bahis olur.
Ve dahi kalbceğizlerini arıdalar.(kibirden ki ol kenduyi )bir (ğayriden eyu)ve büyük (görmektir)
Tekebbür ettiği kimse ona bir hak söz söylese kabül etmemek ve ona
bir meclis de tekaddum etse kalbine siklet hasıl olmak kibir alametlerindendir.
Kibir hasede ve ucube ve buhtane sebeb olur.Kullara göre ğayet de mezmumdur.
(Şeytan sıfatıdır.)
Hz. Adm a.s a kibir eup (ana hayrun minhu demiştir.)Yani ben Ademden hayırlıyım demektir.
Kibir den (kati kaçmak )ve uzak olmak (gerektir.)
Kibriya sıfatı ancak hak tealaya mahsusdur.Mutekebbir olanları Hak teala helak etmeye vaid etmiştir.
İmdi senin kalbin de kibir yoğiken bir mutekebbir kimseye bir büyüklük gösterüp onun haddini bildirmek içun
ona kibir izhar etsen bu güzeldir.Ve sadaka etmiş kadar sevaba nail olursun.Ve eğer nefsine ve şeytana kibir edup
muhalefet eder isen hak tealanın sızasına vasıl olursun.Ve ğazada dini islama tazim içun küffara heybet ve şecaat
ile kibir izhar etmek fugaray’a kibir içun olmayup belki muhtac oldukca benden sadaka almaya sıkılmasun deyu
ğına izhar etmek memduhdur.(Ve ucub dan ki o amelin ve ibdatin kendunden görüp Allahu tealanın tevfikı
ile ve ıhsanı ile)ve ianeti ile ve yaratmasıyla (olduğundan ğafletdir.)mevlanın tevfikini ve
nusretini yad edup verdiği nimetlere şükür etmek vacibdir.
İmdi rivayetler de şöyle derki:üç nesne insanın dinini helak edicidir.Pachiliğine ittiba ve hevayı nefse tabi
olmak ve kendi rayine ucub etmek (ve hukuddandır ki ol)bir kimse ye(kin tutmaktır.
Dünya hususundan ötürü ve encenub kalbi ile sevmeyub düşmanlık etmektir.)
Caiz değildir.Üçgünden sonra ol kimseye varup selam versun.Eğer selamın alur ise
ve ülfet ederse güzel olur.Eğer almaz ise ve ülfet etmez ise selam veren selamet bulur.
O birisi azaba mustehak olur.
(Amma ğayrilere zulüm ettiğnden ötürü sevmesek )veyahut aşikara (fısık ve masiyet etiği)ve
taatı terk ettiği (ecilden sevmesen ol güzeldir.Ona kazab u fillah )ve buğzu fillah (derler)
Salihlere muhabbet etmeye ubbu fillah derler.
(ve hubbu dünyadan ki ol dünya da zevketmek istemektir.)Ve dünya meatıyla telezzuz etmek istemektir.
Fani chanın çerkab misali olan malına muhabbetle (tevekkul verup teksirine)ve çok etmeye (sayetmektir.)
Bu hubbu dünya bir beladır ki kati çok kimselerin ahiretini harab etti.Ğafil insan bilmezki;
Hubbu dünya kendinin bir büyük düşmanıdır.insanın gözüne tatlu ve güzel görünür.
Ama ismi katil olup akibet helak eder.Kati çok kimseler vardır ki nice rezalet ve zulüm ile
mal cemedup zekatın vermekten ve kendi umuruna sarf etmekten ve
kendi umuruna sarfetmekten imtina eder sonra
kendisi helak oup hesab ve azab ve envayı nedamet ve hasret ile muazzeb olur.sevgilu malı ğayrilere kalur.
Lizati faniyeye muhabbet etmek helal vech üzre olur ise de denaet ve himmetsizliktir.
Ve kasırlıktır.Ve akıbetinde nedamet ve hasretdir.İmdi alemi dünyadan ahirete giden her nesnelerden
hemen ilmi nafi ve ahlak ve ibadat I kavliye ve bedeniye ve maliyedir.Eğer mal ahirete
ve seadete vesile olur ise memduh olur.
Hemen akil olan marifeti kemaline ve ahlakı hamideye kesb etmeye vesair ibadete ve maliye hayrata
sayeder ve mahsubunu hak teala rızasına sarfeder.Zira hubbu dünya (cümle günahların başıdır.)Nitekim
“Hubbu düna rasu kulli hatiatin”varid olmuştur.
Zira hubbu dünya cümle ahlakı zemimeye meselan;Hırs,ve tama,ve kibir,ve hased,ve zulüm ve tuğyan
ve güne güne ısyan a sebeb olur.(Dünya daru beladır.)Ve mıhnet ve meşağğat ve ğam ve ğussa
dan ibaretdir.Ve şeytan cevaribdir.Ve uhra harabdır.Ve helaktır.Ve ahiret de hesab şedid ve azabı elim
hazırdır.(Bunda zevk )ve rahat ve mutmain olup bir muddet telezzüz (etmek istemek)ğayet de ğaflet
ve cehalet ve hasaret ile (ahmaklıktır.)Ahiri nedamet ve ukubete varır.(zira zevk)ve lezzeti halisa
ve kedersiz safa ancak (cennet de olur.)Alemi dünya da heman ahiret seadeti içun çalışup
ilim ve ameli saliha kesbedup derecatı uzma ve sadatı kubra tahsiline ced ve cehd ve her halde sayedup
(ona gönül bağlamak gerektir.)Akıllıların hali böyledir ki nefsine ğalib olup ahiret ameline
sayeder.Ahmak oldur k nefsi hevasına tabi kılıp hak tealadan ahiret seadeti temennieder.(
ve hub riyasetindeki ol)dünya da haz nefsiçun (bellu bir adem olmak istemektir.)
Amma emri maruf nehyi munker ve zalimleri def ve dini islama yardım ve ahkamı şeriyeyi
icra ve beynennas adaleti izhar ve bunların niyyeti sahihe ile talibi riyaset olsa güzeldir.
Eğer riyaseti halin de böylece amel ederse şeran memduhdur.
Hubbu dünya kendinin bir büyük düşmanıdır.insanın gözüne tatlu ve güzel görünür.
Ama ismi katil olup akibet helak eder.Kati çok kimseler vardır ki nice rezalet ve zulüm ile
mal cemedup zekatın vermekten ve kendi umuruna sarf etmekten ve
kendi umuruna sarfetmekten imtina eder sonra
kendisi helak oup hesab ve azab ve envayı nedamet ve hasret ile muazzeb olur.sevgilu malı ğayrilere kalur.
Lizati faniyeye muhabbet etmek helal vech üzre olur ise de denaet ve himmetsizliktir.
Ve kasırlıktır.Ve akıbetinde nedamet ve hasretdir.İmdi alemi dünyadan ahirete giden her nesnelerden
hemen ilmi nafi ve ahlak ve ibadat I kavliye ve bedeniye ve maliyedir.Eğer mal ahirete
ve seadete vesile olur ise memduh olur.
Hemen akil olan marifeti kemaline ve ahlakı hamideye kesb etmeye vesair ibadete ve maliye hayrata
sayeder ve mahsubunu hak teala rızasına sarfeder.Zira hubbu dünya (cümle günahların başıdır.)Nitekim
“Hubbu dünya ra’su kulli hatiatin”varid olmuştur.
Zira hubbu dünya cümle ahlakı zemimeye meselan;Hırs,ve tama,ve kibir,ve hased,ve zulüm ve tuğyan
ve güne güne ısyan a sebeb olur.(Dünya daru beladır.)Ve mıhnet ve meşağğat ve ğam ve ğussa
dan ibaretdir.Ve şeytan cevaribdir.Ve uhra harabdır.Ve helaktır.Ve ahiret de hesab şedid ve azabı elim
hazırdır.(Bunda zevk )ve rahat ve mutmain olup bir muddet telezzüz (etmek istemek)ğayet de ğaflet
ve cehalet ve hasaret ile (ahmaklıktır.)Ahiri nedamet ve ukubete varır.(zira zevk)ve lezzeti halisa
ve kedersiz safa ancak (cennet de olur.)Alemi dünya da heman ahiret seadeti içun çalışup
ilim ve ameli saliha kesbedup derecatı uzma ve sadatı kubra tahsiline ced ve cehd ve her halde sayedup
(ona gönül bağlamak gerektir.)Akıllıların hali böyledir ki nefsine ğalib olup ahiret ameline
sayeder.Ahmak oldur k nefsi hevasına tabi kılıp hak tealadan ahiret seadeti temennieder.(
ve hub riyasetindeki ol)dünya da haz nefsiçun (bellu bir adem olmak istemektir.)
Amma emri maruf nehyi munker ve zalimleri def ve dini islama yardım ve ahkamı şeriyeyi
icra ve beynennas adaleti izhar ve bunların niyyeti sahihe ile talibi riyaset olsa güzeldir.
Eğer riyaseti halin de böylece amel ederse şeran memduhdur.
Ve dünya da ve ahiret de şeref ve seadet ve hak tealadan ihsan ve rahmet ve rasül ü kainat
a.s dan şefatı azimeye mazhar olmasın da şek yokdur.Ve eğer hılafı şeri şerif üzere yürüyüp
kibir ve zulüm ve tuğyan ve fıskı ve ısyan eder ise yarın ahiret de iki elleri bukağı
ile bağlı hak tealanın huzuru maneviyesine gelse gerektir.Ve hısaba ve azaba mustehak
olsa gerektir.Riyaset mesela(Kaza ve tedris ve vaaz )vesair mansabları (gibi)İmamı Tirmizi
ve imamı Nesai tahric ettiler Kaab bin Malik r.a rivayetiyle rasülüllah a.s buyurdu ki “Ma zi bani
cayi ani ersela fi ğanamin bi efsede leha min hırsıl meri alelmali veşşerefi li dinihi”demektir ki
Bir bölük (koyuna salınmış iki aç kurdun )koyunlara ( dararaından )ve helakından (bunun dararı)
ve ifsad etmesi (kişinin dinine artıkdır.)Ve eşeddir ve ekserdir.(demiştir.
Habibullah)vel hasıl hubbu riyasetden (kati kaçmak gerektir.)
Ba husus hubbu mal ve hubu dünya ona sebeb our ise kişinin dini
ve ahiretini harab eder.İmamı Tirmizi tharic etti.Ebu Hureyre r.a buyurdu ki ben işittim
“eddünya melunetun “dünya melun ve indellah da merdud dur.
”ve melunun ma fiha”ve dünya daki nesneler de
merdudedir.”ela zikrallahi vema valahu ve alimun ve muteallimun”heman zikrallah ve ona tabi olan
umuru cennet ve cehennem ve ahvali kabir ve kıyamet ve ahirete muteallı taat ve ulema ve onlara
şakird olanlar merdud değildir.demektir.Zira bunlar ahiret umurundandır.Ve imamı Tirmizi ihrac etti.
Sehil bin Saad r.a rivayetiyle rasülüsakaleyn aelyhissalatu selam buyurdu ki “lev
kanetddünya tadilu indellahi cenahun baudaten ma
seka kafiran minha şerbete maen”Eğer dünya Hak teala nın indin de
bir sürü senin kanadı mikdarı olaydı dünyadan kafire bir içim su vermezdi.Lakin indallah dünyanın
hiç itibarı yokdur demek olur.Ve Ahmed bin Hanbel ve Bezzar ve İbni Hıbban ve hakim
ve imamı Beyhaki ihrac etiler.Ebu Musal Eşari r.a rivayetiyle
rasülü kainat a.s buyurdu ki;”men ahabbe dünyahu
adare bi ahiretihi edarre bi dünyahu fe eserre ma yabka ala ma yefna”demektir.
Her kim ki dünyasına muhabbet ede ahiretine zarar verir.Pes imdi
Ey aakıl !baki olanı fani olanın üzerine takdim ve tercih edup bakiyi ihtiyar et.
İmamı Beyhaki ihrac etti;Hz. Ali bin Ebu Talib r.a buyurmuşlar ki
“Eddünya helaluha hısabun Ve haramuha azabun”Dünanın helalına
hesab,ve haramına azab vardır.(ve tulu emel den ki kişi kendüye
uzun ömür takdir )ve mulahaza (edup çok yaşamayı sevmektir.)
Bu ziyade mezmumdur.Ve ğayet de ğaflete
sebeb olur.Eğer (dünya hazzı)ve muhabbeti (içün)olur.(ise)bunun
sebebi ya hubbu dünyadır.Yahud mevtin karib olduğuna gafletdir.
Yahut sıhhati bedene ve taeleiğine mağrur olmaktır.Bu sebebler izale ile
tulu emel zail olur.ulamayı kiram ra.buyurmuşlar ki çocuklar genclerden
çok ahirete gider.Ve gencler koca kimseler den çok ahirete gider.
İmdi sihhate ve tazeliğe itimad olunmaz.Mevt ise habersiz gelür.
Teaccub olunur ki kişinin ömrü ahir olup mevte karib oldukta hırsı ve
tulu emeli ziyade olup mevtinden ve ahiretinden teğafül eder.
Cem I mal ve tevsiyi daire sevdasına düşer.Fe subhanel kadirü ül kahharu
İmam ibni Ebuddunya Ve İmamı Taberani ihrac ettiler.Abdullah ibni Ömer r.a rivayetiyle buyurdu ki;
Rasülüllah a.s dokuz kadar sahabe ile meclis saadetlerin de iken ben dahi varup on kişi olduk.
Ansardan bir kamil adam süal edup:Ya rasülallah Men ekyesennase ve ahzemennase?” dedi:
Yani nasın ziyadesiyle akıllısı ve doğru mulaza edicisi ve zeki olanları kimler dir ,demektir.
Gale ekseruhum zkran lilmevt ve ekseruhum istidaden lilmevt
”Fahri cihan a.s cevaben savab ve irşad en hak buyurduki;Nasın ziyadesiyle
akıllısı mevti çok yad edendir.Ve ğaflet etmeyup mevt için
çok istidad ve takyid edendir.Tevbe ve istiğfar ve ulum nafia ve taate ve ahiret de faydalı
olan nesneleri tahsil etmeye tedarik görenlere indallah Ukala denir.
“ülaikel ekyas”şu sıfatı cemile ve hısali hamide ile mevsuf olanlar akıllılardır.”zehebuu bişerefiddunya
ve kerametil ahireh “dünyanın şerefiyle ve ahiretin keramet ve seadetiyle bile ahirete giderler.
Demek olur.Amma şol taifeler ki hubbu dünya ve hubbu riyaset ve tulu emel ile dünyayı tamir
ve umuru dünyayı husnu tedbir ihtimamı dar ve diyar zaamiyle umuru ahiretden ğaflet ve cehalet ile
ömürlerini ifsad ederler.Hemen onlara ahmaklar ve cahiller denur.
Nitekim;“Levlel humegau le charebetiddunya”denilmiştir.
Eğer ahmak taife olmasa idi dünya harab olur idi.Zira dünyayı faniyeye
himmetlerini sarfedup viraneleri mamur ve ahir harab
olacak memleketleri abaddan munhedim olacak
sarayları ıdaatı emval ve hezar israf ile bünyad eden ahmaklardır.
(Amma ibadeti artıcak etmek içün uzun ömür istesek ol caizdir.)
Ve güzeldir.İmamı Tirmizi ıhrac etti.Ebu Bekir ra. Rivayeti ile bir kamil racül
gelup süal edup:Ya Rasülüllah “Eyyunnasu hayrun?”dedi.Nasın hangisi hayırlıdır
demektir.”gale men tale ömrühü ve hasüne ameluhu “cevap buyurdular ki
Hayırlı olan ol kimsedir ki ömrü uzun ve ameli güzel olan
Ve hasenatı çok ola..Ve gale”evvelu racülün kamilun yine süal edup”fe
eyyunnasü şerrun “dedi nasın şerlisi kimdir demektir.”gale a.s men
tale ömruhu ve sae ameluhu “cevabın da peyğamber a.s buyurdu ki
şerlisi ol kimsedir ki ömrü uzun ve ameli günah ve seyyiatı çok olacak yaşadıkca zünubu çok eylese
azabı şedid olur.Vel hasıl ilmi nafi ve ahlakı hamide ve amali saliha ile uzun ömür seadetdir.
Amma şol kimseler ki ilimden hali ve amelden ari lakin yaşı çok ola
.Onda bir şeref yoktur.Onlara koca cahiller denur. Zira cahillere uzun ömür
cehaletlerini arturur.(ve nefis urusuna tabi olmadanki ol ne isterse
gönlü yiyecekten ve giyecekten ve binadan ve avretden ve sair huzuzu nefsaniyeden (tahsiline sayetmektir.)
Eğer haramdan olur ise kebairdir.yasına musteğrak olup ahiret de helak olur.Ve eger mubahdan
olur ise hasis ve zelil ve nefsine ve şehvetine esir olur.Ve ömrünü hevaya sarf ve ifna etmekle
ahiret de hasret ve nedamet çekmesi emri muhakkaktır.Ve eğer mubahatdan olup ve hevayı nefsine
mutabatda musır olup ifrat eder ise cezasını bulur.(ve fakirlikten korkmadan )ihtira edeler.Fakir hali dünya da
meşakkat ise ahiret de meserret olur.(ve Allahın takdir ettiğine incinmekten)hazer edeler.Kazaya rıza
ve belaya sabır ehli imana lazımdır.(ve ilk alkışın sevmedenve)onların medhini ve senasını (istemeden
sakınalar.)Zira halkın medhi ekser helaka ve kibre ve tuğyana ve haddinden çıkarmağa sebeb olur.
Ve eğer onların medhettiği sıfatlar sen de var ise hak tealanın tevfikına ve nimetine şükür etmek
zerine vacibdir.Ve ol nimet senin hakkın da akibeti
ne vechile olur.Sebebi rahmetimdir.yoksa sebebi ukubetimmidir?
Bunu fikir edup tezarru ve taat etmek gerektir.ve eğer ol sıfat sen de yok ise onların medhi seni istihza
ve mashara etmektir.Mesela senin necasetin misk gibi korkar deseler anı gerçek sanmak ğayet cehalettir.
Zehi hamaktdır.Zira bu ayın istihza olur.Senin günahların necasetden eşed olduğunu bilurken fyda ve zarar
mevte ve hayata kadir olmayan aciz kimselerin medhiyle ne faide olur Ve sen muti ve salih olur isen
halkn zemmindn sana ne zarar olur.Aakil olan halkın medhinden ve zemminden fariğ olup heman şeri şerifin
muktazasıyla amil olur.(ve nefis içun)hizmetkarlarına ve ğayri müminlerine (ğazab etmeden)ğazab mezmumdur.
Sahibi günahdan hali olmayan ğazabını defeenler ve nasdan taksiratlarını afüvedenler şeri şerifde memduhdur.
Hilmi kesb etmeye sayedeler.(ve inadına o hakkı bilup inkar etmektir.)Kibir ve hased,ve ucub riyaset ona sebeb olur.
(ve hakkı kabülden ar etmektir.)Frauvn sıfatıdır.Kati kaçmak gerektir.(ve hısrdan ve tamahdan)tulu emel ve hubbu mal
bunlara sebeb olur.Haramı tamah etmek haramdır.Mubahı tama etmek mezmumdur.Tamahın ziyadesiyle
mezmumu nasdan tamaetmektir.Tama sahibi zelil ve nas beyninde rezil eder.Arsız ve hayasız ve edepsiz eder.
Bir hadisi şerif de şöyle derki;Eğer bir adam oğlanın altundan iki ırmağı olsa idi üçüncü ırmağı dahi taleb ederdi.
Adem oğlanın karnını bir şey doyurmaz.Ancak toprak doyurur.El iyazu billah minhu..ve min emsalihi..
(Ve buhulden)Şeran yeyahud mürüvvten malını bezil etmek lazım olan mahal den sakınmaya pachildenir.Zekat vermemek.
Üzerine nafakası lazım olan kimselere nafaka vermemek yahud haceti kadar vermemek gibi buchlun akbahı
kendi nefsinden imsak etmektir.ve farz olan zekatı vermemektir.
Onun içun zekat vermeyen melundur.Deyu haber varid olmuştur.
(ve ğayrileri ğınasından ötürü ululamaktan)bazı rivayetlerde geldi ki:Bir ğani kimseye ğınası içun ve malına
tamah içun bir kimseye tevazu ve tezellül eylese dinün üç bölükte iki bölüğü gider.(ve fakirleri horlamaktan)uelemayı kiram
r.am..teala şöyle buyurdular ki bir ğani ki tazim olunmaya ğınasından ğayri sebeb olmaya ona mucerred ğınası niçun
tevkır etmek caiz değildir.Ve fukerayı fakri içun horlayalar.Neuzu billahi teala...(ve ilk ggizli ayıbın yoklamadan)
bu caiz değildir.Hak teala kelamı kadimin de ‘vela tebhasü”buyurdu.
Ey ey kullar birbirinizi tecessüs etmeyiniz.Deyu nehi etmiştir.
Bazı rivayetler de şöyle derki;Bir kimse mümin karındaşının ayıbını tetebbu ve tecessüs eylese hak teala onu
rüsvay eder.Ziyadesiyle hazer gerektir.(ve emanete hıyanetden)
munafık sıfatıdır.Asla caiz değildir.Kendi nefsinden emin olmayan emanet
almasun.Hazer eylesun.(ve kimseyi aldatmadan)kizib ile yahud bir hıyle ile ve yalan yere yemin ile
ve gözüne iyi tarafını göstermekile bunların cümlesi nifak alaemetidir.Emananete hıyanet ve söz soyledikte
kizib etmek ve vaade halef etmek munafıklar alametidir.deyu haber de varid olmuştur.(kalbin de ahiret havfi
ve hüzünü çıkmadan)bu dahi bir büyük marazı kalbidir.
Kati sakinmak gerekir.Hak teala bir kulun kalbin de
iki havfi etmese ahiret de emin olması emri muhakkakdır.İmdi havfden murad ibadetde kayim olmaktır.
Memur olduğu ilmi ve ahlakı hamideyi ve amali salihayı yerine getirmektir.
(bu cümleden kalbceğizlerini arıdalar.)Hılaf muktazalarına mumareset ve mudavemet edup her bir huluku zemimin
zıddıyla amil olup onun zıddı olan huluku hamide yi kesb ve tahsil etmekle bunlardan kalbi pak olur.
(zem hakkında )varid (te emmul ve tefekkür etmekle)Eğer alim ise yahud talibi alim ise yahud talibi ilim ise
ve eğer bunlardan değil ise daima ulemayı ahiret meclislerine hazır olup ilmi ahlak kitaplarını istima eyleyeler..
Tarikatı Muhammediye gibi ..imdi dahi ahlakı zemime çoktur.Bu risale de cümlesi beyan olunmadı.
Bu risale muhtasar olduğu içun..İmdi bu ahlakı zemimelereemrazı kalbiye dahi tesmiye olunur.Her birisi
sahibine bir marazı müzmin gibi ibadetine zarar verir.Ve afatı kalbiye dahi tesmiye olur.
Sahibi muktazaları ile amel eder ise küfe dek götürür.Neuzu billahi min şururi enfusina ve min seyyiati amalina ..
(Ahlakı hamide)Bu bab da güzel huylar beyan olunur.Bi zinillahi teala..Bunlara ahlakı hamide ve hısali cmile
ve ahlakı muhammediye ve mekarimi ahlak tesmiye olunur.Hak teala buyurdu:”İnneke le ala Hulukin azimin”
Hak teala habibini medhedup Ey rasülü zi şan “sen huluku azim üzresin “deyu buyurdu.
Yani ulu ahlakı hamide ve hısali cemile nekadar var ise kemali ile sen de mevcüddur.demektir.
Her kim de ki ahlakı hamide den bir haslet bulunur ise on da ahlakı muhammediyeden bir nasib bulunmuş olur.
İmamı Ahmed bin Hanbel ve imamı Beyhaki ve Hakim rahm..teala tahric ettiler.Ebu Hureyre ra.rivayeti ile
rasülü kainat .as buyurdular ki “Bu istu li utemmime mekarimel ahlakı”Yani baas olunduğum ümmete ahlakı haimdeyi
itmam ve tekmil etmek içun baas olundum demektir.İmamı Taberani musnedi kebirin de ihrac eder.
Enes ra. Rivayeti ile rasülüssakalayn a.s buyurdular ki;
”İnnel abdel mümine leyebleğu bi hüsni hulukihi azimun derecatul
ahireti ve şerefil menazili Ve ennehu le zaiyful ıbadeti ve ennehule
yebluğu bi sui hulukihi esfeledereketinfi cehenneme”
Yani abdi mümin tahkik hüsnü huluk sebebiyle ahiret dereelerinin ulusuna baliğ
ve nail olur.Halbuki ol müminin ibadeti zayıfdır.Tahkik kişi kötü ve gabih huyu sebebiyle
cehennem de esfel derekeye vasıl olur.demketir.
Zira kabih huy kişiiyi küfüre dek götürür.İmamı Taberani ihrac etti.Enes ra. Rivayeti ile
rasülü kainat aleyhi efdaluttahiyyat buyurdular ki;
“Zehebe hüsnül huluk bi chayriddunya vel achireh”Yani ahlakı hamide dünyanın ve ahiretin
hayrını bile götürür.Ahlakı haimde sahibi olan kamiller dünya ve ahiret hayrını kendilerine
aldılar.Dünya ve hairet de ahlakı zemime sahiblerine asla hayır kalmadı.Ancak şer ve ukubet
onlara hazır oldu.Bir kimsenin sureti zahiresi ve ahlakı batınesi güzel olsa ol kimse narı cehenneme
girmez.deyu eser varid olmuştur.
İmamı Beyhaki Ebu Hureyre rivayeti ile ihrac etti Rasül insü can aleyhi efdalüsalevat ve ekmelütteslimat
buyurdu ki;Ya Eba Hureyre,Aleyke bi hüsnül huluk”Ey Eba Hureyre “sen hüsnü huluk kesbetmeye
mülazemet ve müdavemet et.Gale Ebu Hureyre,Vema hüsnül huluk ya Rasülallah,Ebu Hureyre dedi ki;
Ya rasülallah hüsnü huluk nedir?
Gale a.s tesilu men gatateke”sen den ilği katedenlere sen ilği sıla edesin.”Ve taafu ammen zalameke”
Sana zülüm ve taksiarat edenlere sen afvedesin.İntikam etmeye kadir iken Allah
afedenleri sever.Medhetmiştir.Nitekim buyurdu:”Vel kazıminel ğayza vel afine aninnasi”ğazablarını dfedup
nasdan afedici kullar Hak teala nın memduhlarıdır.Ve bir rivayet de şöyle der ki
”Kimdi ğazabını def,ve intikamını terketse muachezeye kadir iken Allahu teala onun
kalbine emin ve iyman doldursa gerektir.”ve tuti men haremeke”seni mahrum edene sen veresin.demektir.
Bu hadis de beyan olunan ahlakı hamide bir kimse de mevcüd olsa onda sairleri dahi bulunur.
İmdi ahlakı hamidenin aslı ve menbaı hikmet ve şecat ve iffet ve adalet dir.Ey Salik! Tariki ahirete sayet.
Evvela kalbinden ahlakı zemimeyi izale ile saniyen ahlakı hamide kesb eyle.Taki her işin şeri şerif üzre
olup iki iki cihan da izzet ve seadet bulasın.”Allahumecalna minel faizine bisseadeti ebediyyeti
vennimeti vessülfa essermediyyeti .Amin .Bi cahinebiyyi il kerim hayril beriyeh.
(Ve)dahi vasiyetim oldur ki (glıclarınızı beziyeler.Sabır ile belalara ve mıhnetlere
ve marazlara ve musibetlere katılanlar cezi etmeyeler.)Kaza ve kader dir.(kimseye
şikayet etmeyeler.)Heman Hak tealaya dua ve tearru edeler.İbadete çalışalar.
Ve sadakalar vereler.İmdi sabır üç dürlüdür.Birisi taata müdavemet
Ve birisi günahları terk etmekte sabit olmak Ve birisi dünya musibetlerine tehammül
etmek ve halktan bir kimseye şekva etmemek.İmdi sabır bir ulu memduh sıfatdır.ve peyğamberler sıfatıdır.
Ve Kuranı kerim de hak teala sabır eden kullarını medih etmeiştir.Nitekim buyurdu;
“İnnema yuveffassabirune ecrahum bi ğayri hısab”yani sabır edici kullara ecirleri tamam ve hesabsız
verilse gerektir.demektir.Rivayetler d şöyle der ki;Kıyamet de sabirlere şol kadar ecir verilur ki mizansız
ve hesabsız yağmur yağar gibi ata ve ihsan olundukta alemi dünya da sıhhat ve afiyet ile muammer
olup kedrsiz olan kimseler onları ve ecirlerini görüp diyeler ki keşke alemi dünya da vücudlarımız
makas ile parça parça olaydıda biz dahi bunlar gibi ecirlere nail olaydık.deseler gerektir.Ve bir rivayet de :
Essabru diyaun”Musibetlere sabır,ve taatlere mudavemet etmek nurdur.Yani matluba
muzaffer olsa gerektir.Ve bir ayeti kerime de “ve beşşerissabirine”Sabır lara müjde et.
”ellezine “onlarki “iza esabethum musibetun”onlara bir msibet isabet ettikte .İmdi her
nesne müminlere eziyet vere.Ol musibetdir.”galu”onlar derler.”inna lillahi”tahkik
bizler allah için mahlukve memluk olmak cihetinden yani hak tealanın mahlukuyuz.
ve kullarıyız.”ve inna ileyhi raciune”Ve tahkik bizler hak teala hz.ne rucu ediciyiz.
demektir.”ülaike aleyhim salevatun minrabbihim ve rahmatin”şol sabirler üzerlerine Hak tealadan
tezkiye ve mağfiret ve lutuf ve ihsan vasıl olsa gerektir.”Ve ülaike hümül mhtedune”
Ve şol sabirler hakka ve istikamet ve necate ve selamete vesair
matlublara muzaffaerlerdir.Rivayet de geldi ki;
Rivayetler de şöyle der ki;Kıyamet de sabirlere şol kadar ecir verilur ki mizansız
ve hesabsız yağmur yağar gibi ata ve ihsan olundukta alemi dünya da sıhhat ve afiyet ile muammer
olup kedrsiz olan kimseler onları ve ecirlerini görüp diyeler ki keşke alemi dünya da vücudlarımız
makas ile parça parça olaydıda biz dahi bunlar gibi ecirlere nail olaydık.deseler gerektir.Ve bir rivayet de :
Essabru diyaun”Musibetlere sabır,ve taatlere mudavemet etmek nurdur.
Yani matluba muzaffer olsa gerektir.Ve bir ayeti kerime de “ve beşşerissabirine
”Sabırlara müjde et.”ellezine “onlarki “iza esabethum musibetun”onlara bir
müsibet isabet ettikte .İmdi her nesne müminlere eziyet vere.Ol musibetdir.
”galu”onlar derler.”inna lillahi”tahkik bizler allah için mahlukve memluk olmak
cihetinden yani hak tealanın mahlukuyuz.ve kullarıyız.”ve inna ileyhi raciune
”Ve tahkik bizler hak teala hz.ne rucu ediciyiz.demektir.”ülaike aleyhim
salevatun minrabbihim ve rahmatin”şol sabirler üzerlerine Hak tealadan
tezkiye ve mağfiret ve lutuf ve ihsan vasıl olsa gerektir.”Ve ülaike hümül
mühtedune”Ve şol sabirler hakka ve istikamet ve necate ve
selamete vesair matlublara muzaffaerlerdir.Rivayet de geldi ki;
Her kimki bir musibet indin de “inna lillahi ve inna ileyhi raciune”dese hak teala den ehli imana
lütufdur.Ve keremdir.Ve atadır.Zira müsıybetin üzerine ecri cezil
ve sevabı cemil terettüb eder.Ve dünyadan nefret Ve
ahirete rağbet hasıl olur.Ve taate çalışmaya sebeb olur.Dünyanın fani oduğunu
müşahede ettirup hırs ve tamah ve kibir gibi bed huylardan kalbi hali etmeye sebeb olur.Bazı ehli ilim
buyurmuşlar ki bir kimse kamiller mertebesine nail olamaz,dört belaya sabır olmayınca.
Şemateti aada,melameti asdika,ve taani cahil,ve hasei akran,ve dahi bir kimse sıddıklar merttebesine
vasıl olamaz,dünya belasına sabır etmeyince.Hak teala nice peyğamberleri sabır sıfatıyla vasıf edup
medih etmişdir.Ve ulul azim peyğamberlerin ulu sıfatlarından birisi dahi sabır dır.
(Ve tefviz eyle ki ol cemi ümurdan hak tealaya ismarlamaktır.)Hasılı ((Allahu
tealadan)dünya umurundan hali mechul (bir nesne istediği vakit de )duasında
hayır ise muyesser et.Ya rabbi diye hüküm ile)ve kati ile şu muradımı bana ver
deyu(istemeye)Zira ihtimaldir ki encamı muzir ola.Ve ahiret de kendine azaba sebeb olacak böyle nesnenin
hüsulu beladır.Ve olmaması hayırdır.Ve nice nesneler vardır ki İnsan ona meyil edup taleb eder.
Amma ol ise şerdir.Ve nic nesneler vardır ki insan ondan haz etmez.İstikrah eder.Ol ise hayırdır.
İmdi kişi umurunu allamel ğuyub ve hakim ve rauf olan mevlayı muteal celle şanuh tefviz ve teslim ettikte
Hak teala onun dünyasına ve ahiretine hayırlı olanları ona ihsan eder.Ve muzır olan nesnelerden
onu hıfzeder.(Ve şükür eyle ki Ol Allahu teala nın)ilim ve iman ve ameli salih ve ahlakı hamide
ve afiyet ve selameti aza ve evlad ve emval (nimetlerini)idrak edup(bilub mkabelesin de )Hak teala ye
kavlen ve fiilen,ve malen(kulluk ve ibadet etmektir.)
Ve ol nimetleri masiyete vesile etmemektir.
Ve şükür etmek şeran lazımdır.Şükür etmekle nimet dayim ve ziyade olur.Kuranı Kerim de zikir ounur.
“Le in şekertum le ezidennekum vele in kefertum inne azabi le şedidun”Yani Ey
kullar!Eğer sizler nimet mukabelesinde şükür terkederseniz ve küfanı nimet ederseniztahkik bu ki benim azabım şedid dir.
Demektir.Şükür etmek ziyade nimete sebeb oduğu gibi Ve terki küfranı nimetin zevaline
ve azabı şedide bais olur.Ve dahi sebebi nimet olanların hakkına riayet ve duası hayır ile yad etmek emri lazımdır.
“Men lem yeşkurunnase lem yeşkurullahe”Fehvası üzre e şükür etmeyen ve onların iyiliğini bilmeyen
Hak tealaya şükür etmemeiş olur.Bahusus ilimi talim eden üstadların hukukuna
ğayet de riayet ederler.Zira onlar seadeti ebediye ve nimeti uhreviyeye ve rızayı hakka
nayil olmaya sebeb olmuşlardır.İmdi hak tealaya şükür etmek sabırdan ve zühüdden
ve havuf den efdaldir.Deyu bazı ehli hikmet böyle beyan etmişlerdir.Zira şükür cümle ibdadeti
ve cemi ahlakı hamideyi camidir.Lisan ile hamd ve sena ve kelimeyi tevhid ve tesbih ve sair
ezkar ve tilaveti kuran etmek lisani şükürdür.Ve kalb ile marifet ve ilim itikadı sahih ve niyeti sahiha
ve mahlukatda fikr,ve ahlakı hamide kesbetmek kalbin şükrüdür.
Vesair azanın şükrünü ona kıyas et.Ve şükür her zaman da dayim olmak lazımdır.
(Asıl şükür şükürden acze itirafdır.)Şükür dahi bir ulu nimet olur.Ona dahi şükür etmek lazım olur.
İmdi bir aakıl kendi halini tefekkur etse ve dikkat ile mulahaza etse zahirini ve batınını
Hak tealanın nimeti celilesine mustağrak bulur.Eğer şükre muvaffak olduysa ol dahi kati
ulu kerem ve nimetdir.Bu minval üzere labud kendisine şükürden aciz hasıl olur.
Ve aczini biddarure lisanıyla ikrar eder.
Buna ulu şükür denür.Zira bu acizler nimetleri izaan ve idrak edup bilmekten hasıl our.
Ve nimetleri ihsan eden rabbul üzzet celle şanuhu nun verdiği nimetler mukabelesin de
kemal üzre ibadet ve rizaya muvafık taat etmekte kasır olduğunu idrak edup bilmekten
hasıl olur.Bu hal bir aala mertebe dir ki anın sahibi akal kalili dir.
Hak tealanın “ve galülun min ibdaiyeşşekur”Kavli şerifi bunların hakkın dadır.
İmdi bir rivayetde;”ettaimuşşakiru kessaimissabiri”Yani nafile oruc tutmayup
taam edup şükür eden kişi nafile oruc tutup yemekten ve içmekten sabır eden kişi gibi
ecir alur.Ve (Allahu teala dan )daima (korkmak ile) Zira emin olmak kebire dir.
Belki küfürdür demişler.(ve rahmetini ummamak ile)Zira ümidden kat etmek kebire dir.
Belki küfürdir demişler.Mümin olan havf ile recayı cemetmek gerektir.(ve kazasına razı)
ve ihtiyar ile hoşnud (olmak ile)zira kazaya rıza ve belaya sabır emri vacibdir.
İtiraz ve şekva etmek caiz değildir.(ve dünyadan iraz etmekle)ve dünya lezzetini
kalbinden izale edupkerih görmeye ona zühüd denir.
Her kimki dünya dan zühüd edup istikrah etse kalbi ve cesedi rahat eder.
Bazı ehli ilim buyurmuş ki nefsini ibadetle meşğul etmez isen ol seni dünya da dadağası ile
meşğul eder.İmdi aakıl olan hemen dünyadan ictinab edup ahiretini mamur edecek
ilim ve amel ile meşğul olur.Bazı arif buyurmuş ki “hiyeddunya agallun minel galil
ve aşiguha ezellunminezzelil “tesumm bi sihriha gavmen ve taami fehum mutehayyirune
bila delilin”yani dünyalık ula ve uchra azdan azdır.Ve onun aşıkı hakir ve zelilden zelildir.
Dünya sihri dolayısı ile nice kimseleri sağır ve aama edup tarikı hakkı işitmez.
Ve görmez olur.Onlar dilsiz ve hidayetsiz kalurlar demektir.
İmamı Şafii den nakil olundu:”vema hieye illa cifetun mustahiletun aleyha kilabun
hemmuhunne ictizabuha,ve in ictenebte kunte sellemen li ehliha
Ve in ictezebet nazihateke kilabuha”Yani dünya bir murdar cifeyi habise gibidir.
Zerin de kilab misislli kimseler cemolmuşlar ve onlar ol cifeyi cezib ve ekil ve zabt etmeye
kasdetmişler.Eğer sen ol cifeden ictinab ider isen ol kimselerden selamet bulursun.
Ve eğer sen de onlar gibi cezb ve ekil etmek ister isen ol kilab misullu kimseler seninle
münazaa ve ğavğa ederler.demektir.
Her kimki dünya dan zühüd edup istikrah etse kalbi ve cesedi rahat eder.
Bazı ehli ilim buyurmuş ki nefsini ibadetle meşğul etmez isen ol seni dünya da ğadğası ile
meşğul eder.İmdi aakıl olan hemen dünyadan ictinab edup ahiretini mamur edecek
ilim ve amel ile meşğul olur.Bazı arif buyurmuş ki “hiyeddunya agallun minel galil
ve aşiguha ezellunminezzelil “tesumm bi sihriha gavmen ve taami fehum mutehayyirune
bila delilin”yani dünyalık ula ve uchra azdan azdır.Ve onun aşıkı hakir ve zelilden zelildir.
Dünya sihri dolayısı ile nice kimseleri sağır ve aama edup tarikı hakkı işitmez.
Ve görmez olur.Onlar dilsiz ve hidayetsiz kalurlar demektir.
İmamı Şafii den nakil olundu:”vema hieye illa cifetun mustahiletun aleyha kilabun
hemmuhunne ictizabuha,ve in ictenebte kunte sellemen li ehliha
Ve in ictezebet nazihateke kilabuha”Yani dünya bir murdar cifeyi habise gibidir.
Zerin de kilab misislli kimseler cemolmuşlar ve onlar ol cifeyi cezib ve ekil ve zabt etmeye
kasdetmişler.Eğer sen ol cifeden ictinab ider isen ol kimselerden selamet bulursun.
Ve eğer sen de onlar gibi cezb ve ekil etmek ister isen ol kilab misullu kimseler seninle
münazaa ve ğavğa ederler.demektir.Bazı ehli ilim buyurmuşlar.icaret
“Ra eytuddehre dolaben yedur,Fela hazen yedumu vela surur,
Ra eytunnase kullehum Sükara ve kaselmevt beynehum yedur”yani bildim ki alemi dünya da
bir dolab gibi devran eder.Anın hüznü ve süruru gelüp gider.bildim ki nas dan her birisi sarhoş gibi.
Mubtela ve meftun kimi ehli ıyal dağdağasına düşmüş gibi cemi mal ve kesbu ticaret
sevdasına düşmüş kimi mansabı e cah mansabıyla sekran olmuş kimi
alil kimi fakirlerikimi ğanilereher biri masiva ile mağbun ve mağrur olmuş.
Bu halş de ölüm şerbeti onlar arasın da kase ile devran eder.Demektir.
Ey aakıl dünya sana galsa sen dünyaya kalmazsın.Hak celle şanuhu buyurdu:”
Gul metauddunya galilun”Ya rasülallah sen deki;Dünya metaı azdır.”ma indeke yenfedu
vema ındallahı bakın”Ey kullar!Sizin indiniz de olan eşya tükenur.Allahu teala indinde olan
ecir ve sevab bakidir.
Dünya zineti şol sahralar da hasıl olan nebatat ve çiceklere benzer ki kış zamanı karib oldukta
cümlesi helak ve muzmahil olur.Bu ahvali fikir Ve izan eden aakıl hemen dünya dan
istikrah edup derecatı ahireti kesbetmeye sayeder.Ve az iyşete kanaat etmeye)
Dünya dan mahabbeti izale edup ahirete rabtu kalb eder.
Sıddıklar gittiği yola gider.Eğer hubbu dünya ve tulu emel ve hırs ve tamaa sıfatları zail olursa
dünya dan iraz ve zühüd ve az nesneye kanat ve sabır hasıl olur.
Ve hak tealanın muhabbetine ve rızasına ol kişi mazhar olur.
Ve kifafı kadar rızık ile kanaat eden kişi iflah olur.Ve ahiret de hesabı az olur.
Ve eğer halal den ve kifayetden ziyade mal ve nimet hasıl olur ise
(cömertlik ile)ttat ve rıza tarikıne bezil edup ehlialemi ukba da
zevki ebedi ve safayı sermedisini tahsil eder.Sachaveti enbiya ve l murselin veliya ve sıddıkın
şuheda ve salihin sıfatıdır.Cennet cömerdlerin sarayıdır.Cehennem pahillerin mekanıdır.
Cömerdlik Hak tealayı sevmekdir.Pahillik şeytana sevgilidir.Cömerd indallah ve indennas
da ,dünya ve ahiret de memduhdur.Pahil dünya da ve ahiret de mezmum ve zelildir.
Bir mümin rızaullah biraz nesne sadaka verse Hak teala anı büyük edup taki Uhud dağı
kadart olsa gerekdir.Cömerd hak tealanın rahmetine garibdir.
Ve cehennemden uzaktır.Pahil rahmetden ve cnnetden uzaktır.Cehenneme yakındir.
İmdi cömerdlik mal ile olur.Ve ilim ile olur.Ve fiil ile olur.İmdi aakıl
taate ve sahavete vesair ahlakı hamideye ve hısalı cemileye
say ve kesb ettikte ucubu ve kibiri kendinden def ve izale eylecek Hak tealaya
sığınmak ile (ve zikir minnet aani)zikir minnet ile muradım budur ki(Her taat)kalil
ve kesir malen ve bdenen(Allahın tevfikı ile )yardım etmesiyle(Ve lutfu ile)günahlardan
uzak ettirup taate meyil meyil ettirmesiyle (olduğun)daima alup fikrine
(ucub getirmemekle)zira tevfik olmasa hic bir amel vücuda gelmez.Hak tealanın tevfikını daima mulahaza
idup devamını taleb eyleye.Ve her ibadet de (Hak tealanın rızası içun ihlas ile ki ol)İhlası budur
ki(ibadeti)gerek maliye ve gerek bedeniye ve gerek farz ve gerek nafile (mücerred ancak
(allaha takarrub içun etmektir.)Niyyetinde bir ğarazı nefsani ve dünyevi karıştırmamaktır.)
Eğer karıştırır ise riya olur.İmdi ehli taat niyet hasebiyle üç bölüktür.
Bir kısmı cehennemden korktuğu içun ibadet eder.Bunlara ebleh denur.
Bir kısmı mucerred hak tealanın rızası içun ibadet ederler.Bunlar aakıllılar denur.Veleh denur.
Bir kısmı cennet ve derecatı refiaya nayil olmak içundur.Bunlara öyle denur.Ve bir kısmı mucerred Hak tealanın
rızası içun ibadet eder.Bunlar aakıllılardır.Nitekim rivayetler de geldi ki;”Ekseru ehlil cenneti elbeleh vel
ilyun lizil elbab”Yani ehli cennetin ehli ekseriis ahmaklardır.Cennetin aala dereceleri ukulu halisa sahibleri
içundur.Demektir.İmdi Ihlas her ibadet de farzdır.Aakıl niyetin de basiret üzere olsun ki
Şeytan vesvesesiyle riyakar şedremiye(ve tevekkul eyle ki)Malum ola tevekkul iki kısımdır.
Birisi asıl tevekkul dür.Ve birisi kemal tevekküldür.Asıl Tevekkül oldur ki kişi itikad eyleye ki Hak teala dan ğayrı
müessir ve halik yoktur.Cemi kainat onun bizzat mahlukudur.Şerikden münezzehdir.Ve kemali Tevekkül
oldur ki kişi ancak hak tealaya itimad edup esbabı çok mulahaza etmeyup hacetden
ziyade olan esbabı mulahaza etmemektir.İmdi esbab üç kısımdır.Esbabı Katiye,Esbabı zanniye,ve esbabı vehmiye dir.
Bu esbab dahi menfeata sebeb olur.Yahut mazarrata sahib olur.İmdi menfata sebebi kati olan açlıktan
taam ve susuzlukta su menfate sebebi kati olması gibi.Ve mazrrate sebebi
kati olan katil etmeye kılıc ve yakmaya Ateş,Ve boğmaya derya sebebi kati
olduğu gibi.İmdi beher hal menfeat hususun da esbabı katiyeye yapışmak
ile ve mazarrat hususun da esbabı katiye den ihtiraz ile şeran memuruz.
Onun içun tehlikeden ihtiraz ile memur olduk.Bir kimse taatm yese,açlıktan ölse asi olur.
Zad ve zi hayresi olmaksızın bir kimse böyle gitse günahkar olur.
Amma esbabı zanniye mesela tıb ile devalar gibi.Bazı ahval de sebebi zanni ile amel müstehab
olur.Terki günah olmaz.Eğer sebebi zanni olanın menfeatı zanni olmazsa ol
vehmi olur.Mesela eceli gelmişse ilac etmek gibi.Vehminin terki evla dır.Esbabı katriyenin terki haramdır.
Esbabı zanniyenin kesreti ve ona çok teveğğul etmek kemali tevekkule muzırdır.
Eğer esbabdan bir sebebden tesir itikad eder ise asıl tevekkule mzırdır.Ve şirktir.
Ve dahi malum olaki bir marazda sirayet yoktur.Zira hak teala Zira hak teala Faili muhtardır.
Her nesne onun iradeti ile ve izini ile olur.Etıbbanın ne kadar murdar kokar ve rayiha beheli
emraz var ise Taun ve çiçek ve cüzzam marazı ve hummayı muhrika gibi.Ve bunlar mislli tabiatlarıyla
saridir.,dedikleri batıldır.Hadisi sahihler de:
“la aduvvi vela tayreh”deyu varid olmuştur.Yani sirayeti tabiye yani bir şeyin miynetsizliğine
ve uğursuzluğuna ve şerre alamet olması yoktur.Ve bir nesne ile teşaum etmekten kati kaçmak gerektir.
Lakin bir nesneyi hayra alamet tutmak ve anın ile hayırın husulune hüsnü zan etmek güzeldir.
Eğer ğaybe hüküm olmaz ise (ve)dahi kısmet hakkın da (tevekkul etmekle ki ol rızık hususun da
Allahu tealaya itimad edup dayanmaktır.Zira hallakı alim ve rezzakı hakim ancak oldur.(sanatına ve malına
ve kuvvetine ve beye ve kadıya ve kadı askere ve ğayriye)Sultana ve hazineye ve askere vesair ma sivaya
(tayanmakdır.)Zira bunlar mahluktur.Ve acizlerdir.Ve sebeplerdir.Ve fanilerdir.
Elden çıkması ve zail ve fevt olması muhtemeldir.Ve sebaba dayanmak olmaz.
Zira eşya da mutesarrıf ancak Allahu teala dır.Mümkündir ki ol itimad ettiğin
esbabı izale ede ve yerine zan etmenin esbabı icad eyleye..Eğer der isek
ki kullar içun esbaba yapışmak lazımdır.Ve hikmet böyle iktiza eder.
Cevab Ol dur ki;Belli esbaba yapışmak lazımdır.Lakin itimad Hak tealaya olmak farzdır.
Ve esbab dedikleri icada ve itaya kadir değildir.Ve esbabın dahi esbab olması Hak tealanın dilemesiyle
ve yaratmasıyladır.İcad ancak Hak tealaya mahsusdur.Hak teala esbabsız vermeye kadirdir.Lakin esbab ile
vermeyi adet edinmişdir.Mesela tezevvüc etmeksizin evlad yaratmaz.Lakin yaratmaya kadirdir.
Hz. Ademi ve Havvayı yaratması gibi.Eğer tezevvüc evlade sebeb eder ise Evlad yaratır.Nice kimseler vardır ki
nice defa tezevvüc eder evladı olmaz.Ve nice kimseler vardır ki nice sanatlara maliktir.Ve kuvveti vardır.
Lakin karu kesad ve kuvveti zeval bulur.Matlubu hasıl olmaz.Beye ve sultana dayanması matlugbun husuluna
vesile olmaz.Taki Hak teala dilemeyince ve yaratmayınca...imdi tevekkül ve itimad ancak Hak tealaya olmak farzdır.
“Faide”Hz.Ali ibni Talib r.a dan rivayet olundu:e tatlubu rizkallahi min
indi ğayrihi ve tasbuhu min havyil avakıbi aaminen ve terza bi sarrafin ve in
kane müşrikaa,ve esbahte mechulel yakini mubayinaa”Manayı şerifi”
Manayı şerifi:Hak teala iyta ve ihsan eddecek rızkı ğayrilerden taleb mi edersin.Ve umurun akibetlerinden
ve ömürün hatimesinden havf etmeyup emin olursun.Bir kafir müşrik sarraf senin rızkına kefil olsa
kanaat edup ve razi olursun.
Hak tealanın “vema min daabetin fil erdı illa alallahi rızkuha”nazmı azizi mazmununca insana vesair hayvana
rızık vermeye daın ve kefil olmasına kanaat göstermessin.Ne acayıb kabih itikadın vardır.ve ne fasid idrakın vardır.
Guya ki sen ayatı kuraniyeyi tasdik ve hakka iman getirmeyen adam gibisin.Kalbin de iman var ise de
zayıf ve yakinin zevale varmış ve mezhebi hakdan uzak olmuş manası tamam oldu.Avamın haline teaccub olunur ki
Umuru dünya da tevekkul etmezler.Ve uur ahideret de say ve ğayret ve taatı terk edup tevekul izhar ederler.
Hal buki Hak teala kullara emir etmekte ,umuru dünya da tevekkul edeler.ve umuru ahiret de sayedeler.
Ahiret hususun da huda kerimdir deyu batalet ve tekasül ederler.
İmdi bir kimse umuru dünya da bir kimse umuru düny ada tevekkul edup ibadete ikbal ve mudavemet eylese
Hak teala anın muhtac olduğu nesneleri ita eylese gerektir.
Ve anın kalbin de ğına halk edup kendini ğani görür.Ve eğer bie kimse dünyaya meyil edup
hırs ve tamah ile mal cem etmeye sayeylese leyl ve nehar aklı ve fikri mal kesbin de yahud
mansab tahsilin de olup ahiretini geru koysa ol kimsenin umuru perişan ve ahvali nızamsız
olur.Ve daima kendisini fakir görür.Leyli ve nehar kalbi ve sair nasın nimetinegözdeğüp
hased ve tamah ğam ve hazen ile ömrü geçse gerektir.El iyazu billah .Ve dahi şol kimseler ki
ancak altun ve gümüş kulu olup halka hizmet etmekten ve mevlaya itaat etmekten
maksadı aalası ancak altun ve gümüş olsa onların dahi umuru perişan olsa gerektir.
El iyazu billah teala..
“Allahumme la tecaliddunya ekbere hemmina vela mebleğa ilmina”(ve tevazu ile ki ol kendini
cümle)akranın(dan alak)ve bir mertebe edna (görmektir.)İmdi tevazu oldur ki kişi kendi nefsini
mertebesinden bir mertebe aşağı tutmaktır.Ve ziyadesiyle memduh sıfatdır.
Enbiya ve ulema ve suleha ahlaklarından dır.Aciret de derecati aliyeye nayil olmaya
ebebdir.Amma kişi kendi nefsini cemi halktan aşağı tutmaya do’i tesmiye olunur.
Bu dahi meşayihi kibarın adabıdır. İmamı Ebu Davud ihrac eti;Iyaz ra. rivayeti ile
fahri kainat a.s buyurdu ki:”innellaha evha ila en tevadau hatta la yefcharu ahadun ala ahadin”
Yani Hak teala bana vahiy etti ki ey kullar sizler tevau ediniz.ki bir kimse bir kimseye
fachir etmeyince ye dek..İmamı Taberani r.a ihrac etti.
Ebu Said ra. Rivayetiyle rasülü kainat a.s buyurdu ki:”Men tevaza dereceten refa hullahu
derecetehu hatta yecalehu fi aala illiyyin”Yani her kim ki Hak teala rızası içun
bir mertebe tevazu eylese Hak teala ona bir dereceyi azimey, refia ihsan eder.
Ol kişi tevazuyu ziyade ettikc derecesi ziyade olur. Taki Hak teala ol kavli aala
illiyine vasıl eder.”Ve men tekebbere ala ibadillahi dereceten hatta yecalehu
fi esfeli safiliyne”her kimki İbadullaha bir derec kibir eylese Hak teala anı
bir derece aşağı bırakur.Ol kişi kibir ettikce aşağu gider.
Ta ki Hak teala anı esfeli safiliyne vazeder.İmamı Taberani ihrac etti:
Mısri ra. Rivayeti ile buyurdu ki;Tuba limen tevada fi ğayri munkasatin”
seadet şol kimseye ki noksan ve mezellet olmayan mahal de tevazu eyleye.
“ve zelle nefsehu min meseletin” Nas dan bir nesne içun sayil omaksızın
nefsini zelil ve hakir tuta.”ve enfeka malen fi ğayri masiyetin “halaldn kesbettiği malını
günah olmayan yere sar ve sadaka ede...Ve rahime ehlezülli vel meskeneti”
Fakirlere ve miskinlere merhamet ede.Ve haleta ehlel hakkı vel hıkmeti
fıkhan ve ulemayı amilin ile ihtılat ve dostluk ede.
Onların meclislerine mulazemet etmekle “Tuba limen tabe kesbuhu “Seadet şol kimseye ki
kesbi halal ve tayyib ola.Şeri şerife mutabık ola.Zülumden ve riya dan ve hak abd den ihtriaz etmekle
“ve salahet serirethu”kalbi ve deruni ahlakı zemime den ve arazı faisidden
salih ve beri ve aari ola.”Ve keruet alaniyetuhu”Ve zahir hali şeri şerife muvafık
ve meriyete mutabık olmakla kerim ve ali cenab ola.”Ve azele aninnasi şerruhu”
Nas dan şerrini ve mazarratını azil ve def ede.Bir kimseye gavlen ve fiilen
dararı dokunmaya.”Tuba limen amile bi ilmihi”Seadet şol kimseye ki ilimi ile amil ola.
Cehlini izale edup öğrenmekle mucibiyle amel etmekle “Ve enfakal fadla min malihi”
Malından fazla olanı fukaraya sadaka eyleye.”Ve emsekel fadla min gavlihi”
Kelamından artık ve mala yani olanı terk ede.Söylemeye.Tevazü alametlerinden
bir miktarını bu makam da zikir edelim.Bi avnillahi teala Kendi levazımını eliyle
sokaktan hanesine götürmek ve köle ile ve cariye ile ve hıdmetkar ile Ve fukeralar ile
team yemek ve hayvanın ulfetini kendi verup kendisi südünü sağmak kendi hanesini
süpürmek.validnin hidmetini etmek ve köhne siyab giymeden aretmemek ve fukara davetine
icabet eylemek ve fukara hastalarının hatırlarını sormak ve cenazelerine
varup namazını kılmak ve akranından aşağı yer de durmak.Hizmetkarsız sokağa
ve bazı mahalleye gitmeye ar etmek.Hak nasihatı her kimden olur ise kabul etmek gibi
bunları işlemekten ihtiraz etmek.Kibir alametidir.Vallahu aalem.
(Ve nasihat eyle ki )hasein zıddıdır.(ol ğayrinin iyi)ve hak üzere olduğunu istemektir.
İmdi nasihati din islam da ğayet de emri muazzamdır.Dünyanın ve ahiretin hayrını camidir.
Hadisi şerifler de musarrahdır.Allahu teala içun nasihat Hak tealaya iman
ve tevhid etmektir.Ve rasülünün nasihatı nubuvvetini tasdik etmektir. Ve kitabıyla nasihat
kitabını tasdik etmektir.Ve muktezasıyla amil olmaktır.
Ve ehli islam imamlarıyla nasihat ve ulemanın fetvalarıyla ve umeranın emirleri ile
amil omaktır.Eğer şeri ise ve ammeyi ehli islama nasihat onlara hayır kasd edup
kendiye zan ve muhabbet ettiği hayırı onlar da kasıd ve muhabbet etmektir.
Ve mulaki oldukta selam verup ve musafaha etmektir.Ve biri bir husus da
müşavere ettikte hayra delalaet etmektir.Mülakı oldukta selam verup ve musafaha etmektir.
Ve biri bir husus da müşavere ettikte hayra delalaet etmektir.
Haceti oldukta yardım etmektir.Hasta oldukta hatırını sormaya varmaktır.
Ve ahiret de kendin de cenazesine varup namazını kılmaktır.Ve sair din karındaşlığına
muraat etmektir.(Ve hüsnü zan ile )ve ahlakı hamide ile ve lütüf ve rifik ve mülayemet ile
gör ve şüb dostluk ve aşinalık etmektir.