BİSMİHİ TEALA

Hüküm, Ha-ke-me fiilinin mastarı olup, lügat ta ‘’ karar vermek, bir şeyi diğer bir şeye ispat veya neyf suretiyle isnad etmek, güç ve tehakküm’’ gibi manalara gelmektedir. Arapların atı gemlemeye ‘’hukm’’ demelerinden dolayı ‘’kontrol altına almak, terbiye etmek, boyun eğdirmek’’ gibi manalara da gelmektedir. Nitekim günlük hayatımızda sık sık kullandığımız mahkeme ve hakem gibi kelimeler de aynı kökten gelmektedir.

Istılahı olarak ise, ‘’ mükellefin fiillerini gerektiren talep, değiştirme veya tavsiye eden ilahi hitapların eserine hüküm denilir.’’ manasındadır. Hükümlerin dereceleri bulunmaktadır. Mesela; bir mesele hakkında delaleti ve subut-i kat’i nass bulunmakta ise, bu delaleti ve subut-i kat’i nass ile ‘’farz’’ veya ‘’haram’’ gibi hükümler meydana gelir. Nitekim muhkem ayetler ve mütevatir sünnetlerden meydana gelen hükümler bunun en güzel misalidir. Eğer bir mesele hakkında ki hükümler delaleti ve subut-i kat’i bir şekilde değilde, delaletive subut-i zanni bir şekilde ise, o zaman bununla vacip, müstehab veya mekruh söz konusu olur.

Kerahat ise lügat ta, ‘’iğrenme, tiksinme, istemeyerek ve baskı altın da amel etme’’ gibi manalara gelmektedir. Usulü fıkıh’ta ki tarifi ise, ‘’Bir halin veya hareketin açık ve kat’i delili bulunmayıp, bazı nassların delaleti ile yasak edilmesi’’ (Feteva-i hindiye, c:5, sh: 308) olarak tarif edilmiştir.

Ö. N. Bilmen (rahmetullahi aleyh) kamusun da kerahati şöyle tarif etmektedir: ‘’ terki gerekli olup, yapılması hakkın da kesin bir yasaklama bulunmayan bir fiildir ki; yapılmaması övülmüş, yapılması ise zemmedilmiştir.’’ ( Istılahati fıkhiyye kamusu, c:1, sh: 34)

Usul uleması, ‘’ Mekruh, hakkında bir yasaklama delili olmayan. Mesela, bir vacibin veya sünnetin terk edilmesi durumunda mekruh ortaya çıkmaktadır. Burada vacibin terki, ‘’tahrimen mekruh’’ sünnetin terki ise ‘’tenzihen mekruh’’ olarak söylenebilir. Bunun tespit edilmesi için delillerin iyi bilinmesi gerekir.’’ Hükmünü benimsemişlerdir.


Hanefi mezhebinin birçok muteber eserin de kerahat şu şekil de tarifi edilmiştir. ‘’ Kerahat-ı tahrimiye ile mekruh olan şey, imam-ı Muhammed’e (rahmetullahi aleyh) göre haramdır. Hakkında kesin nass bulunmadığı için haram ifadesi kullanılmamıştır. İmam-ı Azam ve imam-ı Yusuf’a (rahmetullahi aleyhima) göre ise, ‘’ kerahat-ı tahrimiye’’ harama yakın, ancak haram değildir. Kerahat-ı tahrimiye ile mekruh olan şeyin harama yakınlığı, vacibin farza yakınlığı gibidir. Kerahat-ı tenzihiye ile mekruh olan ise, helale daha yakındır.’’ (Merginani, El- Hidaye, c:4, sh: 78)

Caiz kelimesinin anlam ve tarifi
BİSMİHİ TEALA

Caiz kelimesi yapılan (veya yapılacak) bir işin geçerli olup olmadığını ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Ancak yapılması caiz denilen bazı fiiller de onu yapmamak, yapmaktan daha evladır. Yani caiz kelimesi bazen yapılan fiiller de bazı sakıncalar olduğunu da ifade edebilir. Mesela namazlar da Fatiha suresini okumak vaciptir, peki Fatiha okumadan kılınan bir namaz caiz olmaz mı? Sorusunun cevabı ‘’ Evet caizdir, ama mekruhtur.’’ Şeklin de olur. Bu da caiz kelimesinin içerisin de mekruhu da barındırdığı anlamına gelir

Caiz kelimesi genel olarak farzların veya haramların cevabın da kullanılır. Eğer bir farzın cevabında kullanılıyorsa, bazı eksiklikler olabilir ama yapılan amel geçerlidir, demektir. Caiz kelimesi genel olarak yapılan fiilin sahih olduğunu anlatmak için kullanılmakla beraber, bazen yapılması sahih olan bazı fiilleri yapmak caiz’dir anlamına gelmez. Mesela Cuma günü ezan okunurken alış veriş yapmak dünyevi ahkâm açısından caiz denilir, ama uhrevi ahkâm açısından bu şekilde davranmak caiz değildir. Zira Cuma vakti alış veriş yapmak

‘’ Ey iman edenler! Cuma günü namaza çağrıldığı (ezan okunduğu) zaman, hemen ALLAH’ı anmaya koşun ve alış-verişi bırakın. Eğer bilirseniz bu, elbette sizin için daha hayırlıdır.‘‘ (Cuma /9) ayeti kerimesine muhaliftir. Dolayısıyla emre muhalefet uhrevi sorumluluğu meydana getirir. (Ö.N. Bilmen, ıstılahatı fıkhıyye kamusu, c:1 sh: 33)

Caiz kelimesi cümle içerisin de kullanıldığın da bazen kullanılan cümleye göre değer ifade eder. Mesela:

Cümle içerisin de kullanılan caiz kelimesi ruhsat verilmiştir anlamına gelir, Ama ruhsat verilmesi, o ruhsatı yapmamak daha iyi manasına da gelebilir. Mesela ihtiyar kadınların elini öpmek caizdir, ama öpülmemesi daha iyidir.

Caizdir kelimesi bazen yapılması daha güzel anlamını ifade eder. Mesela Abdestli olan birinin namaz kılacağı vakit yeniden abdest alması caizdir denildiğin de, tekrar abdest almasının daha güzel olacağını ifade etmektedir.

Cümle içerisin de kullanılan caiz kelimesi o fiilin tenzihen mekruhluğunu anlatmak için de kullanılabilir. Mesela güneş altında bırakılarak ısınan sudan abdest almak caiz midir? Sorusunun cevabı ‘’ caizdir, ama tenzihen mekruhtur’’ cevabında olduğu gibi.

Bazen de caiz kelimesi yapılması düşünülen fiilin tahrimen mekruh olduğunu anlatmak için de kullanılır. Mesela gayri Müslim kadınla evlenmek caizdir denildiğin de, sorudaki ‘’gayri Müslim kadın’’ harbi ise tahrimen mekruh demektir.

Cümle de kullanılan caiz kelimesi bazen de yapılması düşünülen fiilin mubahlığını ifade etmek için kullanılır. Mesela pamuklu giysi giymek caizdir denildiğin de pamuklu giysinin mubah olduğunu ifade eder. Ama bazen soruyu soranın niyetine bakılır. Mesela kadının süslenmesi caiz mi? Sorusun da olduğu gibi. Kadının eşi için süslenmesi mubahtır, ama yabancı erkekler için mubah değildir.

Caiz kelimesi bazen de vacip anlamına gelir. Mesela akıl baliğ olmamış çocuğun mallarının idaresi için vasi tayin edilmesi caizdir demek vasinin tayin edilmesinin vacip olduğunu ifade eder.

Caiz kelimesi de bazen yapılan fiilin günah olduğunu anlatmak için de kullanılabilir. Mesela bir baba bütün mallını çocukları arasından sadece birine hibe edebilir mi? Sorusunun cevabı ‘’ caizdir, ama bu şekilde çocuklarının arasında ayırım yapması günahtır’’