( M e t n - i A l a k a )
Rahman ve Rahim olan Allahxn adiyla..

Bu Kitabın musannifi "Mahmud El Antaki" dir.

Bu kitabxn mevzu;
Kelamxn ve mananxn hakikat , mecaz ve kinayesini beyandir.

Gayesi;kelamdaki merami iyi anlamak ve anlatmaktir.

Şakirlerin şükrü ve hamdi gibi Allah´a hamd ederim.
Selat-ü selam evvelin ve ahirinin efendisi"Muhammed"a.s ve
onun temiz ve güzel arkadaşlari üzerine olsun.
Öncelikle bilinmesi gereken, muradi ifadenin üc yolu vardir.

1-H a k i k a t;Kendisi icin ilk vaz olunan manaya kullanilan lafizdir.
Lafza manayi koyanin kim oldugu pek mühim degildir.

2-M e c a z ;Ilk vaz olundugu mananin, gayrisinda kullanilan lafizdir.
Secaatli kisi icin Arslan(Esed),Nimet manasinda kullanilan El(Yed) gibi.
Irade ve idare manasinda(Uzun el/beyaz el) demek gibi.

a-Mecaz oldugunu belirten alaka yani,hakiki mana ile mecazi mana
arasinda alakanin olmasi sarttir.
b-Hakiki mananin kullanxlmasina engel karinenin bulunmasi gerekir.

3-K i n a y e;Karine olmaksizin ilk vaz olundugu mananin laziminda
kullanilan lafizdir.Yani bir mana da kinayede olur,aynx anda hakiki manasi da
murad edilir.Mecazda bu ise caiz degildir.
Sahibi kessafa göre bazen ikisi bir anda murad edilmez.Belki sadece kinaye manasi kasedilir.
"Leyse kemisli Seyün" kavli kerim de oldugu gibi.
Burada Hakiki mansini(Allah'in bir benzerinin misli olmaz) kasd etmek
mümkin degildir.Ki a-Mecaz oldugunu belirten alaka yani,hakiki mana ile mecazi mana
arasinda alakanin olmasi sarttir.b-Hakiki mananin kullanilmasina engel bir karinenin bulunmasi gerekir.
Burada Hakiki mansxnx(Allahxn bir benzerinin misli olmaz) kasd etmek
mümkin degildir.Kinaye manasx ise;Allahin mislinin nefyi(olmadig)dir.
Mecaz ve Hakikatxn tariflerinde (Haysu,su kaydla)
diyerek kayid getirildi.

2.Bunun sebebi mecaz ve kinayenin birbirine cok yakin özelliklere sahib
olmasidir.Aralarinda muhtemel tenakuz önlenmis oldu.
Mesela; Namaz,salat hem dua ve hemde belirli rükünler de,degisik
manalarda kullanilmaktadir.

Mecaz daki Alaka ve iligi..
Kelamdaki galat ve yanlisliklardan kurtulmaktir.
"Kitabi isaret ederek su kisraga al"demekteki maksad ve manayi
dogru anlamak gerekir.Bu ibarede haikat ve mecazi mana arasxnda bir alaka bulmak çok zordur.

Bu durumda, bu söz de ancak Müsamaha mevcuddur.
Alaka Külli ve Cüzi olarak kaydedilir.
Külli Demek ;
a-Alaka manasına giren cüzlerin bütün mefhumudur.
b-Ikinci mananın, birinci mana için lüzulu olması demektir.
c-Cüz`i den maksad ise, bütün ferdler ferd-i mefhumudur.

Alaka'nın Beyanı Demek;
a-hakikat mana ile mecaz mana arasxnda birittisal(bitiqiklik)olmasx ve
ez cümle birinden diäerine mananxn intikali
mümkin olmasıdır.

Mecaz da Karinenin bulunmasxndan den maksad,kinayeye benzemedigini belirtmektir.
Wünki kinaye de, hakikat mansxndan baqka ikinci bir manada,
"kinaye manasında" kullanımı caizdir.
Alaka;
1-Lüzumiyye(külliye);ikinci mana birinci manaya lüzumlu(aralarında intikal
var) demektir.
2-Müqabih(cüziye) olur.Aralarxnda alakanxn ferdleri bakımından cüzlük ve müşabehet vardır.
Bu tür ikinci manaya Mecazi Isti`are denir.
Mecazi mürsel:"Birinci ve ikinci mana arasxnda benzerlik olmazsa, buna mecazi mürsel"denir.

Kendisinde müşabehet olmayan Alaka.
Daha doärusu,lügavi ve mürsel olan mecazxn alakasx, 28 kxsxmdxr.
1-Masdariyyet ;birinci mana ikinci mana iwin esas teqkil eder.
"Nimet de kullanxlan el" gibi.Felan`xn eli hoquma gitti demek gibi.


3.

2-Mazhariyyet.
Birinci mana ikinci manaya zuhur yeridir.
"Yedullahi Fevka eydihim"gibi.Burada murad olan ikinci mana, kendisinde kudretin eseri zuhur etmiq olmasxdxr.

3-Mücaveret .Delv(Kova) de kullanxlan Raviyet(üzerinde su wekilen hayvan) gibi."Raviyet den iwtim"dediäimiz gibi.
Karine ise "Qeribe" fiilidir.
Alaka Hayvan ve delv(kova) birdiäerine su iwmek karinesi ile mücaveret etmektedir.

4-Cüz:Birinci mana ikinci mana iwin cüz olur.
Düqman kavme muttali olan, gözcü de kullanxlan, " Elayn" kelimesi gibi.
Birinci mana normal insan gözüdür.Ikinci mana ise gözcüdür.
Yahut Vech(Yüz) gibi."Her qey helak olacak, ancak Allahxn yüzü müstesna"
kavli qerifinde olduäu gibi.Ikinci mana ise, "Allahxn zatxdr, baki olan".
5-Kül:Birinci mana ikinci mana iwin külli olur.
"Ellerini kulaklarxna txkarlar"burada murad olan "parmaklarx"Eller parmaklar iwin kül manasxndadxr.
6-Sebeb:Birinci mana ikinci iwin sebeb olur.
"Ra´eyne äayse"(yaämur otladxk) de sebebi äays(yaämur) olan,nebat kasdedilmiqtir.
Buradaki alaka sebebiyyettir.Mecaz da mürsel mecazxdxr.
Karine fiil(re`ayna)in äayse teallukudur.
7-Müsebbeb:Birinci mananxn ikinci mana iwin müsebbeb olmasxdxr.
Emtaratissemaü nebata" gibi.
Yani"nebata müsebbeb olan gays yagdxrdx sema demektir."
8-Sabxk; hükmün zamanx itibarx ile mecazi manaya sebkat eden
bir mana olur, hakikat.
"Atülyetama emvalühüm" ayetindeki yetama ile ilgili hüküm gibi.
Yetim olan erkekler kasdedilmiqtir.
9-Lahik; gelecek zaman itibari ile hüküm mecaz üzerine sonradan arxz ve
lahik olur.
"Inni erani a`siru hamra" ayetindeki gibi.yani önce qire sonra hamxr olan.
qarabx sikar görüyorum demektir.
10-Mahal:Birinci mana ikinci manaya mahal ve yer olur.
Kendisinden ehli murad edilen karye(köy)lafzx gibi.
"Veselilkarye"de.
11-Haliyye;Hal ve mevcüd olmasx.
Vefirahmetillahi" de kendisinde rahmet mevcüd olan cennettdedir"demektir.
12-Aliyye;Birinci mananx alet olmasx.
Vecalli lisane sxdkxn filahirin" de lisanx doäru söze alet kil demektir.
13-Itlak;Ha
"Atülyetama emvalühüm" ayetindeki yetama ile ilgili hüküm gibi.
Yetim olan erkekler kasdedilmiqtir.
9-Lahik; gelecek zaman itibari ile hüküm mecaz üzerine sonradan arxz ve
lahik olur.
"Inni erani a`siru hamra" ayetindeki gibi.yani önce qire sonra hamxr olan.
qarabx sikar görüyorum demektir.
10-Mahal:Birinci mana ikinci manaya mahal ve yer olur.
Kendisinden ehli murad edilen karye(köy)lafzx gibi.
"Veselilkarye"de.
11-Haliyye;Hal ve mevcüd olmasx.
Vefirahmetillahi" de kendisinde rahmet mevcüd olan cennettdedir"demektir.
12-Aliyye;Birinci mananx alet olmasx.
Vecalli lisane sxdkxn filahirin" de lisanx doäru söze alet kil demektir.
13-Itlak;Hakikat mananxn mutlak olmasx.
Raeytül ibile velakin äalizuqefeti"de Qefe mutlak bir manadxr bununladevenin qefesi kasdedilir.
14-Umum:Hakikat mananxn umum olmasx.
Fersde kullanxlan "Dabbe"lafzx gibi.
15-Husus:"Dabbe" de kullanxlan "feres" lafzx giibi.
16-Kuvve:"Hamir" da kullanxlan "müskirat" gibi..
17-Lazimiyye:Eddebtü zeyden diyerek darabtü kasdetmek .
18-Melzumiyye:Darabtühü" diyerek "eddebtü" kasdetmek gibi.
19-Maluliyye;Ateq de kullanxlan "hararet" gibi.
20-Taallukiyye:Daribde" darb olayxnx kasxd etmek gibi.
21-Mecazi mananxn taalluk ile ilgili olmasx.
22-Müteallakiyyet:Darib ve medrub da" darb" kasdetek yahut aksi.
23-Qartiyyet:"Vema kanallahu liyüdi`a imaneküm" dek"salatekü"
kasdedilmiqtir.
24-Meqrutiyyet:"Ma selekeküm fi sakar kalu lem neku minelmusallin"minelmüminin "kasdedilmiqtir.
25-Daliyye:Insan dudaäxnda kullanxlan "deve dudaäx" gibi.Yahut tersi.
26-Medluliyye;
27-illiye:Hararette kullanxlan "ateq" gibi.
28-Takyid:Ferezi`nin kavlinde"Velev künte sabiyyen arefte garabeti velakin
zenci galizulmüqafir"de deve dudagx demek olan "müqafir" insan dudagx (qefe)
manasxnda kullanxlmxqtxr.
Bu alakalardan bazxsx bazxsxna (tedahul)giriftardxr.
Ilmi Usulde de böyledir.
Bu Alakanxn hepsi, dokuzdur diye sayanlar da vardxr.
1-Müqabehet
2-Kevn
3-Evvel
4-Istidad
5-Hulül
6-Cüziye
7-Külliye
8-Sebebiyye
9-Qartxye
M e c a z i k i k x s x m d x r.
1-Alakasx müqabehet olan, isti`aredir.
2-Bir kxsxm da var.Bu kxsxm, alaka ve karine ile mevzu lehin gayri
sinde müst`amel lafxz manasxndan mecazdxr.
Selef indinde ikinci kxsxm istiare, istiareyi müsarraha(sarih) ve mekniyyedir.
Müsarraha nedir.?
Bir lafxzdxrki,mezkur olmayan,müqebbehde müstameldir.
"Ra´eytü Eseden fi yedihi seyfün"deki "Esed" müsarraha bir lafxzdxr.
Burada kendisi benzetilmiq olan "Racül"zikredilmemiqtir.
Esed racül yerinde kullanxldx.Buna sarih istiare denir.
5.
Mekniyye nedir.?

Mekniye aynen müsarraha gibidir ancak müqebbehi bih mezkür deäildir.
"Izfarulmeniyyeti neqibet bifülanin"
"Ölümün Txrnaklarax(Felan)kiqiye yapxqtx"demek gibi.
Ölüm burada seb´u(Aslana) benzetildi fakat aslan ibarede mezkür deäildir.
Lazxmx olan "Izfar"ibarede zikredildi.
Selefe göre bu mecaz deäildir.
Belki Izfar lafzx hakikatx lügaviyyedir.
Selefe göre mecaz nedir.?
Müqebbeh (meniyye)iwin izfarx isbatdan ibarettir.
Iqte bu isbata, istiareyi tahliye denir.
Aynx zamanda bu tür istiare Mekniye iwin lazxmdxr.
Mecazi lügaviden bir kxsxm deäildir.
Mecazi Lügavi; mevzu lehin gayrisinde kullanxlan lafxzdxr.
Butür mecaz belkide mecazi akliden dir.
Mecazi akli demek;Mahüve lehin gayrisi iwin,bir qeyi isbattdxr.
Lazxm olan"Izfar"kelimesi Selefe göre hakikatx lügavidir.
Imamx Zemahqeriye göre,Izfarxn meniyyede isbatx mecazi lügavidir.
Bir qartla;
Eäer müqebbehi bihin müradifine benzeyen bir müradif müqebbeh
de olursa."Yenkuzune ahdallahi"
Müqebbehin lazxmxnda kullanxlmakla,müqebbehibihin lazxmx mecazi
lügavi olur.
Burada Ahid"müradifdir.
Bir qeyin hakikatinden bozmak ve wxkarmakta, habl-i müellefin müradifi olan
radif"e (nakz;mürekkebin terkibini izaleye), ahdin müradifi olan "ibtal" teqbih
olundu.
Takrir-i Istiare-i Mekniyye
Meniyye menfaat ve zarar arasxnda fark göstermeyip, helak etmekteSeba(aslana)
benzetilerek aynx cinsinden olmasx iddia olundu.
Ve böylece "sebi" lafzx "meniyye"de istimal oldu.Sebu müqebbehi bihin lazimx
olan,Izfar meniyye teqbih de isbat ile bu istiare tahliye istiaresi oldu.
Selefe göre..
Meniyyenin seba teqbihi istiareyi kinaye ve izfarxn sebua isbatx ise tahliye
istiare oldu.
Mecazi lügavi umumidir Mürsel ise hususidir.
Hakikat manasxnxn gayrisinde istimal olursa buna mecazi lügavi ve
mürsel denir.Sadece hakikat manasxnda kullanxlxrsa hakikatx lügavidenir.
Mecazi Lügavi hem mecazi mürsele ve hemde hakikatx lügaviyeye qamildir.

Müsarraha Müfred:Müqebbeh ve müqebbehibihin müfred olmasxdxr.
Müsarraha Mürekkeb:Müqebbeh ve meüqebbehi bihin mürekkeb olmasxdxr.
"Inni erake tükaddimü riclen ve tüehhiru uhra"(ben seni"ayaäxnx bir ileri bir
geri hareket ettirir" görüyoru)ibaresi, fetvada mütereddi olan zat da kullanxlxrsa.
6.
Bu tür mecaz`a bazxlarxna göre,Temsiliyye denir.
Mecazx Temsiliyye:Mürekkeb müqebbehde kullanxlan müfred lafxzdxr.
Güneqin aydxnlattxäx günde kullanxlan, "mükmir"(her ayxn üwüncü günü)
kelimesi gibi.
Mecazi Mürekkebtir.
Mecaz-x Mürekkep selefe göre,Istiareye mahsusdur.Aynx zamanda mecazi
mürsel ve mürekkep denir."Hevai me`a errekbi el yemaniyn müsx`dün
"Benim sevgilim Yemen gafileleri ile benden uzaktxr."Ben üzgünüm"demektir.
Buradaki mecaz mecazi mürseldir.Uzaklxäxn lazxmx olan "hüzün"mecazi manadxr.
Müsarraha Asliye:
Müstear(müqebbehi bih)olan lafxz müqtak ve har olmayan
a-ismi cins:Qecaatlx racül de kullanxlan Esed gibi.
b- Alem olursa, buna asliye denir.Mütebahhir alimde kullanxlan Ebu Hanife
lafzx gibi.

Müsarraha-i Tebeiyye:
Müsteaar lafxz müqtak olduäundan istiarede tebeiyyedir."Hal konuqtu,yahut
Hal konuqucudur"gibi.Natakat" fiili tebeiyyedir.
mecazi manasx,Dellet ve dallet "dir.
Burada dellet"bu tür müsarraha tebeiyyedendir.
Istiare Qekli:
1-Natakatxn Masdarx olan Nutuk Delaletin masdarx olan"Delalet" de istiare olundu.
2-Masdara tebean "Natakat va natxka" da "dellet va dallet" de isti`are oldu.
Bu tür müsarraha istiarede bazende Harf olur.
"Uzzibet imra`etün fi Hirretin"Fi harfi gibi.
Istiare Qekli:
"Fi" nin müteallakx olan zarfiyyet mutlaka,mülabesetde sebebiyyeti külliyeye
benzerlik olduäundan sebebiyyet`de istiare olundu.
Sonrada bu istiareye tebean,Zarfiyyatxn cüzü olan "Fi "sebebiyyeti külliyenin
cüzü olan "Ba" manasxna istiare oldu.
"Kedinin hapsi,kadxnxn azabxna sebep oldu."Hadisi Qerif.
Buna istiare-i tebeiyye dendi.
Imamx- Sekkakiye göre Müsarraha;Müqabehet alakasx ile mevzuleh de müsta`mel
lafxz demektir.Bu tarif ister müsarraha ve ister mekniyye olsun yine böyledir.
Yukardaki bütün manalar ve kxscxmlar ile,ister müfred ve ister mürekkp olsun.

Müsarraha-i Tahkikiyye;Aklen ve hissen murad edilen mana tahakkuk ederse.
Hissen;Racülü qecaatde müstamel "Esed" lafzx gibi.
Aklen;Din"manasxnda kullanxlan "Sxrat" gibi.

Müsarraha- Tahyiliyye;Ne aklen ve nede hissen murad edilen mana
tahakkuk olmazs, belki sureten ve vehmet tahakkuk eder.
Ölünün txrnaklarxnda kullanxlan "txrnak" gibi.
Qöyleki vehim ölüye aslanxn yxrtxcx txrnaäxnx giydirdi,helak etmekte
ona benzetilen meniyye(ölünün) txrnaäx,esedin tyrnaända istiare olundu.
Bu istiare deki benzetmenin ne his de venede akxlda tahkkuku yokdur.
Belki hayalidir.Bu sebepten buna hayali mecaz dendi.
Selefe göre Mekniyye;müqebbeihbih,müqebbehde kullanxlxr benzetilmez.
"Izfari meniyye kavlindeki,Meniyye lafzx" gibi.
Meniyye Aslan`a benzetildi,sebu da iki kxsxm oldu,biri hakikidir ki, bu heykeli
mahsuseddir.diäeri Iddiaidirki, bu manevi bir emirdirki,iyiyi kötüden ayxrt
etmeden helak eder.Bu ise ölüm dür.Burada meniyye(ölü) bu manada istimal
olunmasx, iddiai bir iqtir.Yoksa hakiki manasx olan helakda kullanxlmadx.
Burada Imamx Sekkaki, istiareni tebeiyyenin suretini,istiareyi mekniyyeye irca
etmeyi tercih eyledi..qu iqlem ile.
a- Karineyi(lazimesi)ni mekniyye etti.
b-Tebeiyeesinide karinesi kxldx.Selefe göre mecazi aklinin istiarenin suretine reddi ise,
kinaye yolu iledir.
Qöyleki,mecazi mensubu ileyh, hakiki mensubu ileyhe benzetildi.
Hatxbx Dxmxqkiye göre,Bu yukardaki manaya göre,Musarraha,
müfred,mürekkebe, ve asliye ve tebeiyye denir.
Yani müqebbehin müqebbeihi bih de kullanxlmasx manasx bu tür istiarenin hepsi demektir.
HAtibi Dimiqkiye göre Müsarraha demek,Selefin savunduäu gibidir.
Mekniyye iseBir qeyi diäer bir qeye teqbihdir.
Ancak nefisde gizli olan teqbihe delalet olsun diye, müqebbehi bihin lazxmxnx,
müqebbeh iwin isbatx gerek.Aynx zamanda musarraha mecazi lügavidir.
Tahyiliyye ise, bu isbatxn adxdxr.Tahyiliyye akli bir mecadxr.
Mekniyye ise ne akli ve nede lügavi bir mecazdxr.

Kendisine mecaz denilmesi itlak olunan M e c a z .
1-Lügavi;Karine alakasx ile mevzu lehin gayrisisnde kullanxlxr.
2-Akli;Mütekellimim zahiri halinde, mahüve lehin gayrisne bir qeyin nisbetidir.
"Enbeterrebia el bakla"Rebi vakt-i inbattxr.Esas münbit Allah cc dir.
"Ve hezeme emiru elcünde"Düqmanlarxn cündünü hezimete uäratan emir deäil askerleridir.
Emir ise onlarxn amiridir.Bu mecazi aklidir.
3-Ziyade;Murad olunan mana üzerine qey-i zaid ile irabx taäayyur eden lafxzdxr.
"Leyse kemislihi qeyün"gibi.Ke"harfi nasb olan irabx cerre wevirmiqtir.
4-Noksan;Irabx lafxzdaki noksanlxk ile deäiqir.Veselilkarye"gibi.Burada ehle"hazif
olunmakla irabx nasb olarak deäiqti.Bu iki kxsxm iraba, irab mecazx denir.

E l k i n a y a
Iradeyi mani olan karine olmaksxzxn,mananxn lazxmx murad olunan lafxzdxr.
Mekniyyyü anh; ya zat , yahut sxfat veya aralarxndaki nisbet olur.
Zat;Tane fülanun mecma diänike"Fülanxn kalbi sekteledi,durdu demek gibi.
Sxfat:Tavilunnecat,Tavilulkame demektir.Kxnx uzun demek boyu uzun demektir.
Nisbet;Innel kerame fi beyti fülan"innelkerame fi fülan demektir.
Keramet felanxn evindedir demek felandadxr demektir.

Temmetirrisale....
Lil Mahmud el Antaki
Terceme;M.Kurban Cöngerli.02.11.98