İlmi Vadı(Vazı ilimi Nedir?)
Bir şeyin tayinidir ki,onu idrak edince diğeri anlaşılır.
Hayvanı Müfterise "Esed" demek gibi..
Mananın hizasına lafzı vaz etmek demektir.Amac ise bi nefsihi o manaya delalet etmektir.
Bu tarif de hem hakikat hemde mecaz manalar da dahildir.
Zira mecaz manalarda isbat edilen manalardır öyleyse lafızın hizasına konulur olduğuna göre,vazıdır.
Cenabu Allah dır..Saniyen Din ve peyğamberler dir.
Vazı itibariyle vazi dörtdür.
Vazı Am:Salatı dua manasına vaz gibi..
Şeri Vazı gibi..Fıkıh alimlerine göre Efal ve erkanı ile namaza vazı gibi..
Vazı am:Orfi am e göre salat,ibadet manasına vazı gibi..yada Kuranın okumak manasına vaı gibi..
Vazı Has:Orfi hasın vazı gibi.İstilahda nahiv alimlerinin failin raf,mefulun mensub okumaları gibi..
Mevdi itibarıyla Vazı ikidir.
Vazı şahsi ve vazı Nevidir.Şahsi ve nevi de dört kısıma ayrılır.
Vazı Şahsi;bir lafızın külli yada cüzi mananın hizasına koymayı tayin etmektir.
Vazı Nevi :Lafızın efradı ve heyetini bir mananın hizasına tayin etmektir.Nasara fiilinin faili ni raf etmesi gibi.Mefulunu nasb etmesi gibi.
Şahsi vazı dört olur.
Vazı has mevzu lehi has:Zeyid ,amır ve Üsame gibi..
Vazı am,mevzu lehi am olur.insan ve feres gibi.
Vazı am mevzu lehi has.Şahıs zamirleri ve esma işaret ve esmayı efal gibi..
Vazı has mevzu lehi am olur.Bunu misali yok.zira hususdan umume gitmek mümkin değildir.
Vazı nevi de dört kısımdır.Vazı has mevzu lehi has:
Vazı am ve mevzu lehi de am:
Vazı am mevzu lehi de has.
Vazı has ve mevzu lehi am olur.
Dikkat:
Fiiller üç manaya birden vaz olunmuştur.
Bu üç mana ise maddesiyle hadese,heyeti efradiyesiyle zamana,heyeti terkibiyle faile delalet eder.
Mesela Nasar denince evvela maddesi,sonra zaman sonra da nisbeti anlaşılır değildir..Yani her üçü birden anlaşılır.
Öyle ise mürekkeb değildir.Hadeslerin intikal olduğundan müsnedi bih dirler.
Mesela:Tayar da uçmak muteber değildir.Uçmaktan hayır ve şer ümit etmek gibi manalara delalet etmeleri gibi,muteber dir.
Bildimimiz masdar değildir.
Mazı am Mevzu lehi has :mazammerat(zamirler)mevsulat(bağlaç edatlar)İşaret esma ve efal isim,Mevzu lehi,harfler dir.
Ve bazı zarfların vazı dır.Eyne ve haysu(nerede?) gibi..
Böyle vazı am mevzu lehi has olanın vazın da iki mezheb vardır.
Bir muteahirin görüşü dir ki onu yukarda nlattık..
İndel mutekaddimine göre ise vazı am,mevzu lehi de am dır.Umumiyetden hususuyete gittiler.
Birinci mezheb,alemin cüziyatın da yalınız birinci mefhumu külli ile marifet kafidir.
İkinci mezhebe göre cüziyatın mefhumunu marifet kafi değildir.Bu ihtilafın menşeyi suretlerinin lafızlarını zihin de mevzi olmasıdır.
Yoksa hariç deki suretler mi mevzi olmasıdır..bu konu ihtilafın menşeyidir.
Hususiyetden umuma gidilmediğinden Vazı has,mevzu lehi am mevcud değildir.
Vazı has mevzu lehi has olan da ise vazı mümkün olmasıyla hususi olmasın da münafeat yokdur.Umumiyete mevzu olması lafız canibinden dir.
aleti mülahaza ve mana cihetinden dir.Bunlar bazen ilamın vazın da olduğu gibi emaniye itibaren müteğayir dirler.
Bütün bunların vezinleri babları hizasına vazetmektir.Bunlar ise ilam ve ecnas dır.Mesela:Fale yefilu vezni yalınız sülasi mücerredin birinci babı için
düşünüldü.Vaı has olan bu bab hizasına alem olarak bu vezine vaz edildi.Mevzu lehi de has olundu.Umumi olmasa fale yefalu nun
mazı da meftuh müzarisi mezmum olması heyetidir.Yoksa madde ve cevheri huruf değildir.Mesela "Küllü ma kane ala heyeti fale yefulu "dir.
Nevi;Vazı am mevzu lehi am:
Fiiller ,esma-efalın heyeti efradiyesi zamanlara vazı efal-ı medih ve efali zemmin tarifin de vaazi olan fiiler de ki Ve asıl vazı zamanı vardır.
İstikbal de yokdur.İsmi fail ve ismi meful ve isimleri heyetini efradiyesiyle vazı ,ismi zaman ve mekanın heyeti efradiyesiyle zaman ve mekana vayyeneye vazı fail tammeye değil.Bazı ismi tafdil ismi mensub ve tasğir bunların heyeti efradiyesiyle küçüklüğüne ziyadelik ve nisbet vazıları gibi.
Nevi 2:Vazı am,mevzu lehi am:
Efal ve bütün fiillerin heyeti terkibiyesiyle faile vazı faili muayyeneye vazı tamme değildir.Eğer mutlak ğayri muayyeneye bir faile vaz etsek vazı am mevzu lehi de am olur.Fiilin faile nisbeti değildir.Vukua nisbeti Yani failin olmamasından dolayı,naibi faile nisbet edilmişdir.Bazı ları şahsidendir demişler ise de Cumhura göre
Nevidendir.Mürekkebata tabi olanlar da bundandır.Mesela:Mübteda ile haberin nisbeti tammeye vazı müekkede ve tevsifiyedir.Mesela Racülün alimun demek gibi.
Lamı tarif ve lamı istiğrak a vazı gibi misal:Elhamdulillah..Ve nekreyi menfiye vazına misal:Ma racülün ..Racül nekre dir."Ma" ise menfidirBu Notlar Süleyman Hilmi Tunahan Hz..nin Talebelrinden alınmıştır..

İlmi Vadı'ın Taksiamtın dan vadı şahsi dır.
Bu ise..
a.Vadı Has,Mevdu lehi has olur.
Bunun Tasvirin de misal olarak: "Zeyid"bu kelimeyi ilk vaz eden verirken Zeyid lafzını murad ederek maddeten ve cevheri oarak mulahaza eder.
Sonra manasını mulahaza er .Yani Filan yer de oturan,filanın oğlu,filan sülaleden..ve şu evsafda biri muşahhas birini mulahaza ederek söyler.
Bu mulahaza edilen şahsın hizasına Zeyid lafzını kor ve düşünerek der.
"Hazallafzu (Zeyid)mevdu un li zalikel mana"..bu lafız bu manaya vaz olundu der.
Vazı has ve mevzu lehi has'a İkinci Misal:
Vazı üsame..murad ettik de Üsame lafzı maddesi mülahaza eder.Sonra manası (heykeli mahsusesi olan elif lam mim ve he si arslan cinslerini bir şahıs gibi
mulahaza eder.Diğer hayvanlardan mümtaz olarak onu bir cins mülahaza eder.Evvela Üsame lafzının dinleyene Saniyen mulahaza ettiği mana hizasına vazeder.
"Hazallafzu mavzu un bizalikel mana "İnsan vazı Sübhan lafzını vazı etmek murad ettikte evvela "Subhan" lafzını madesiyle "Sin,Ba,Ha,Elif ve Nun"
Bu cevheri mulahaza eder.
Saniyen manası ki cenabı hakkın noksan sıfatlarından munezzeh,kemal sıfatlardan muttasıf olduğu ifade eden cümleyi esma ile "bi zatı ecelli ala"
mulahaza eder.İş bu evsaf ile umui mulahaza eder.
Evvela mulahaza edildiği "Subhaneh"edilen Subhan lafzı,saniyen mulahaza edildiği mananın hizasına bunu vazeder.
"Hazal lafzu mevdu un zalikel mana"bu lafız bu manaya dır,der.
Bu misaller de olan madde ve cevheri huruf ile düşünüldüğünden bu vazı vazı şahsi oldu.
İlah mulahaza olunduğundan Vazı has,hususi düşünülan bir mana olduğundan da mevzu lehi de has oldu.
b.Vazı am,mevzu lehi am olanın tasviri şöyledir:
Misal:Vazı eden "Darebe" fiilini vaz etmek murad ettiğin de Evvela "Dad,Ra,Be" maddelerini ve cevherini mulahaza ederiz.
Saniyen evvela mutlak elem mahiyetini mulahaza eeriz.Bu darabe lafzının ve ikinci olarak mutlak elem i hizasına vaz ederiz.
"Hazallafzu mevdu un lizalikel mana" deriz.
Bir başka misal de;İnsan lafzını vazı etmek muradettiğin de "in,sin,an"maddlerini maddsi ve cevherin de mulahaza eder.
Sainiyen Manası olan Hayvanı natık olduğunu mulahaza eder.İnsan lafzın mulahazasın dan anlaşılan Hayvanı natık manasının hizasına vaz ederiz.
"Mavzuun lizalikel mana" deriz.
İkinci Misal "Darib" maddesi olan da,re,be yi darb eden şahsa vaz etmek istedğimiz de darb eden insanı ve lemini mulahaza ederek "hazallafzu
mavzuun li hazal mana"Bu lafız bu manaya dır, deriz.
Bu misal de vazı am ve mevzu lehi de am dır.
2.Vazı şahsinin has ve mevzu lehi am olan kısım:
Tasviri şöyledir:
"Huve" lafzını bir mefhuma vaz murad ettikte,maddesi ve cevheri ile mulahaza ederek mefhumu külli manasının her birerine
vaz eder ve "Hazalllafzu mavduun limana" deriz.
Başka bir örnek:
Vazı "Ene" lafzını vaz muradeylediğin de madde ve cevherini mulahaza ederiz,saniyen manası olan her söz söyleyen kişi mulahaza edilir ve
Hazallafzu mavzuun li hazal mana" dır.Bu lafızın vazı has ,mevzu lehi am olan efradı külliler dir..
"Ente" de böylece vazı has mevzu lehi am olarak vaz olundu.Bütün şahıs zamirleri mevzu lehi am fakat lafzı has dır.
Gerek Ena ve huve ve Ente lafızların da efradı külli şahısları mülahaza ederiz.Ve onun hizasına koruz "Hazallafzu li hazal mana"deriz.
Yukarda mezkur misallerin külisin de madde ve cevherini mulahaza ederek vaz ederiz.Bu sebepten vazı şahsidir.İşaret edilen mefhumu itibariyle de
mefhumu küllidir.Vazı has mevzu lehi am dır.
Vazı Nevi nin Tasvirine Mevzu Misaller:
Vazı Has,mevzu lehi de has olana Misal:
Fa ale yefalu vezni,,sülasi mücerredin birinci babının isimini murad edildiği.Evvela "küllü ma kane.ala heyeti fale yefalu".olan oldu.
kaidesince mulahaza edildi.
Saniyen manası olan mai de aynel fiili meftuh müzari de ayenl fiili mezmum..iş bu evsafı mahsuse ile mulahaza edildi.
Evvela mulahaza edilen ile saniyen mülahaza ile diğer mana hızasına vaz eder de "Küllü ma kane ala heyeti fale yefalu fehuve mevduun lizalikel mana "
deriz.
35 babın vezinleri ve evzanı ve ismi alakadır.o babın manasın da muşahhas dır.Vazı nevi nin vazı am,mevzu lehi de am olanın tasvirine misal:
Kaide Alaka ile muşahhas olan baki olmaz.
Vaın tarifin de heyeti efradiyesini zamanı mazi de wazetmek murad ettiği zaman evvela
küllü ma kane ala ehyeti fale yefalu filun"kaideyi külliyesiyle mulahaza eder.Saniyen manası tekkellüm zamanın dan çnceki zamanları bi külliye mulahaza ederiz.Evvela kaideyi külliye ile ztiğinisbeti cüziye mamanı mazi hizasına vaz eder de "Külle makane ala heyeti feale yefalu fehuve mevduun li hazal mana"deriz.
Misal Darib.lafzının heyeti efradiyesini kendisiyle mulahaza eder saniyen manası darebe kendisi ile kaim olan hizasına vaz ederiz.
"Küllü makane ala heyeti fail fehuve mevduun lizalikel mana "kaidesinde vaz olur.
Misal 3:Ekrema lafzını vaz murad ettiğin de evela küllü makane ala heyeti efale" heyeti efradiyesini mulahaza ederiz.
Saniyen ikram eden zatı mulahaza ederiz.Ve bu manaya vaz ederiz.Kullu ma kane ala heyeti efale fehuve mevduun lizalikel mana..deriz.
Vazı Nevinin vazı has,mevzu lehi has olanın Tasviri:
Vazı "Nasara zeydun"heyeti terkibesini faili muayyen hizasına vaz etmek istediği zaman,evvela bu terkibi kullu makane .ala heyeti fale zeydun..heyeti terkibini mulahaza eder.Saniyen hizayı külliyesini mulahaza eder.evvelki mülahazayı saniyen mulahaza ettiği nisbeti cüziye hizasına,yani bir tanesi anlaşılmak şartıyla
bir defa da vaz eder.
Külle ma kane ala heyeti fale zeydun mevduun li zlikel mana "dır.
Bu vazı neviyeler de olan misaller de bilenlere misaller olduğundan kaideyi külliye ile mulahaza edilir.Bu sebepten bir nevi vazı oldular.
İLAVE:
İsmi Cins de ilimler de mahsus sırf zat üzerine mulahaza olduğundan ismi şahıs da ismi ayındır.
Sırf hades üzerine mulahaza olursa masdardır.Hades zamanı sıfatı malu zat ğalib olursa, müştakdır."Muntalikun"gibi.
Fiiller de zati tarafı ğalib olursa o fiiler de zati tarafı kuvvetli olur ve öyle vaz olurnur.
Eğer hades tarafı çok anılırsa o fiiler de hades tarafı mulahaza olunur öylece vaz olunur.

Bitt...29.03.2021...