Soru: Son zamanlarda adından sıkça bahsedilen “istikrâi okuma” ne demektir?
Cevap:
“Sözlükte “bir şeyin durumunu ve özel­liklerini öğrenmek için araştırma yapma, çaba harcama” anlamına gelen istikra mantıkta “tikelden (cüz’î) tümele (külli), özelden genele, tek tek olguların bilgisin­den bu olguların dayandığı kanunların bilgisine götüren zihinsel işlem” için kul­lanılan bir terimdir.

Meselâ bakır, demir, al­tın ve gümüşten her birinin ısı etkisiyle genleştiğini ve bunların hepsinin maden olduğunu bildikten sonra, “Bütün ma­denler ısıtılınca genleşir” hükmüne var­mak; aynı şekilde gramerde kelime kav­ramının isim, fiil ve edatlardan oluştuğu­nu, isim, fiil ve edatın da anlamlı sözcük­ler olduğunu bildikten sonra bütün keli­melerin anlamlı sözcükler olduğu hükmü­ne varmak birer istikradır.” (Abdülkuddüs Bingöl, “İstikrâ”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c:23, s: 358.)

İstikrâî okuma da metinden hareketle metinde söylenmeyen şeyleri düşünmek, onları zihinde canlandırmak ve muhakeme yapıp bir neticeye varabilmektir. Yani parçadan bütüne doğru hareket edip bir sonuca varmak demektir.
İstinbat

“Nebeta” kök fiilinin istifal ölçüsünde mastarı olan istinbât, sözlükte gizli bir şeyi açığa çıkarmak manasına gelir. Bu mana ile ilgili olarak kuyu kazan bir kimsenin suya erişmesi, su çıkarmasına da istinbat tabir edilir.

Istılahta istinbatu'1-ahkâm, bir müctehid veya fakihin zekâ ve dirayetini kullanarak anlayış gücü ve ictihadiyle naslann gizli mana ve hükümlerini açığa çıkarmasına denilmiştir. 519Hadis ilmiyle ilgisi, hadis metinlerinden hüküm çıkarılması yönündendir.

Bilindiği gibi, Fıkıh Usulü ilmine göre islamî hükümlerin kaynağı önce Kur'ân-ı Kerim, ikinci olarak Hz. peygamber (s.a.s)'in sünneti, dolayısiyle hadislerdir. Kur'ân-ı Kerim ayetlerinin lafızları gibi hadis lafızlarının hepsi sarih değildir, aralarında vazıh yani hükme delâleti açık olanları olduğu gibi, mübhem, hafi, müşkil, mücmel olanları da vardır. Sarih kanlan bulunduğu kadar mecaz veya kinaye yollu kullanılmış olanlarına da rastlanır. Bazı hadislerin bir hükme delaleti açıktır. Bazılarının delaleti ancak tefsirle anlaşılır. Bazı hadis lafızlarının taşıdığı hüküm umumidir; bazısının ise hususidir. Kısacası hadis lafızları içinde hâs, âm, mübhem, müşkil, hafi, mücmel olanları, mecaz ya da kinaye yollu söylenenleri, birbirleriyle çelişik görünenleri mevcuttur. Ayrıca Kur'ân-ı Kerim'de olduğu gibi hadiste de nesh vaki olmuştur. Dolayısiyle hadislerin de nasih-mensuhu vardır. Bütün bu ve buna benzer özellikleri dikkatten uzak tutmamak kaydiyle hadisleri inceleyip onlardan şer'î bir mesele hakkında hüküm çıkarmak istinbatm esasını oluşturur.

İstinbata aynı manada istihraç denildiği de olur. Ancak hadis usulünde daha çok istinbat tabiri kullanılır. İster istinbat denilsin, isterse istihraç, hadislerden şer'î hüküm çıkarmanın bir takım metotları vardır. Bu metodlar Fıkıh Usûlü kitaplarında geniş ölçüde yer almış ve izah edilmişlerdir.